Tilshunoslik nazariyasi

 

Fonologik  oppozitsiyalarning  tasnifi.  Fonologik  jihatdan  fonemalar  bir-biriga  qarama-

qarshi  qo‘yildi:  p-t,  s-sh,  x-q,  a-o,  u-i  kabi.  Bunday  fonemalarning  qarama-qarshi  qo‘yilishi  

fonologik   oppozitsiya  deyiladi. 

Har  bir  fonema  fonologik  oppozitsiyaning  a`zosi  hisoblanadi.  Tildagi  barcha  fonemalar 

o‘zaro  oppozitsiyani  tashkil  qiladi.  Bu  fonemalarning  bo

ғ

lanishi  va  aloqalari  yi

ғ

indisi    fonologik  

sistema  yoki  fonematik   sistema   deb yuritiladi. Fonemalarning o‘zaro bo

ғ

lanish xarakteri, ya`ni 

uning  qanday  ichki  aloqada  ekanligi    fonologik    yoki    fonematik    struktura      deb  ataladi.  Har  bir 

fonema    fonologik    birlik    yoki  element    deyiladi.  Har  bir  til  o‘zining  fonologik  sistemasiga  ega 

bo‘lib,  undagi  har  bir  fonemaning  o‘z  o‘rni  va  funktsiyasi  bor.  Bir  tildagi  fonema  ikkinchi  tilda 

bo‘lishi mumkin emas. 

Tildagi so‘z va so‘z formalarini tashkil etuvchi fonemalarni go‘yo   yonma-yon qo‘ygandek 

ko‘rinishga  ega  sifatida  tasavvur  qilish  mumkin  emas.  CHunki  fonemalar  bir-biriga  birikish 

jarayonida  har  xil  o‘zgarishlarga  uchraydi.  Har  bir  fonema  o‘zining  fonologik  (farqlanuvchi) 

alomatlariga  ega.  Har  xil  fonemalar  qarama-qarshi  qo‘yilganda,  bu  belgilarni  aniqlash  mumkin. 

Masalan, b-p fonemalari jarangli, jarangsiz belgilari bilan farqlanadi. Ularning qolgan belgilari lab 

va portlovchi xususiyati har ikkisiga xos xususiyat, ya`ni fonologik emas. 

Tildagi fonologik oppozitsiyalar ikki a`zodan iborat bo‘lsa, binar  oppozitsiya  deyiladi: b-p, 

t-ch, i-u kabi. Fonologik oppozitsiyalar uch a`zodan iborat bo‘lsa, tenar  oppozitsiya  deyiladi: p-t-k, 

i-e-a kabi. Uchtadan ortiq a`zoga ega bo‘lgan oppozitsiyalar ko‘p  a`zoli  oppozitsiyalar deyiladi: b-

d-g-h. 

---

 

 

20