Tilshunoslik nazariyasi

Semasiologiya  –  so‘z  va  iboralarning  ma`nolarini  o‘rganuvchi  soha.  So‘zning  semantik 

qurilishi shu so‘zga xos ma`no (ma`nolar va qo‘shimcha stilistik ma`nolar)dan iborat bo‘ladi. 

---

 

 

25

YUqorida  qayd  qilganimizdek,  so‘zning  semantik  qurilishi  va  u  bilan  bo

ғ

liq  hodisalarni 

o‘rganuvchi soha semasiologiya  deyiladi. 

Har qanday so‘z shakl va ma`no butunligiga egadir: uy, daraxt, suv, havo va h. 

Tildagi  barcha  so‘zlar  ma`noli  bo‘lsa-da,  lekin  ular  ma`noning  eng  umumiy  xususiyatiga 

ko‘ra  ham  o‘zaro  farqlanadi.  Masalan,  tildagi  so‘zlarning  asosiy  qismi  ob`ektiv  borliqdagi  narsa, 

belgi yoki harakat haqidagi tushunchani bildiradi: paxta, tuproq, oq, ushlamoq kabi. 

Boshqa so‘zlar esa, ya`ni yordamchi so‘zlar (bilan, uchun,  va, agar), shuningdek, undov va 

taqlid so‘zlar (eh, ura, lip-lip) tushuncha ifodalamaydi. Tushuncha ifodalaydigan so‘zlargina leksik 

ma`noga ega bo‘ladi. 

YUqorida  ta`kidlaganimizdek,  so‘zning  ob`ektiv  borliqdagi  narsa,  belgi,  harakat  kabilar 

haqidagi ma`lumot leksik ma`no deyiladi. 

Leksik ma`noli so‘zlar narsa, belgi yoki harakatning konkret (aynan) o‘zini emas, balki ular 

haqidagi  tushunchani  ifodalaydi.Tushuncha  esa  narsa,  belgi,  harakat  kabilarning  kishi  ongidagi 

in`ekosidir. 

So‘zlar  leksik  va  grammatik  ma`nolaridagi  umumiylik  va  o‘xshashlik  alomatlari  bilan 

ma`lum  tipga  bo‘linadi.  Masalan,  qarindoshlikni  bildiruvchi  so‘zlar,  xursandchilik  va  xafachilikni 

bildiruvchi so‘zlar, turli hissiyot va boshqalarga tegishli so‘zlar alohida leksik-semantik guruhlarni 

tashkil etadi. Ularni tadqiq etishda «semantik yoki tushuncha maydoni» nazariyasidan, kontekstdan 

va leksemalarning birikuvidan (bu ko‘pincha «valentlik»deyiladi) foydalaniladi. 

Har  bir  leksik  ma`no  muayyan  bir  so‘zga  tegishli  bo‘ladi.  O‘zi  anglatgan  narsaga  nisbatan 

olingan leksik ma`no umumlashtirish xususiyatigi egadir. Bu xususiyat lu

ғ

aviy ma`no deyiladi. 

So‘zlarning umumlashgan yoki konkret ma`nolari kontekst yordamida aniqlanadi. 

So‘zning  semantik  qurilishidagi  qo‘shimcha  ottenkalar  emotsional-ekspressiv  bo‘yoq  va 

stilistik belgidir. 

Emotsional–ekspressiv ottenka so‘zning leksik ma`noga qo‘shimcha tarzda sub`ektning his-

tuy

ғ

usi, kayfiyati va shu kabi turli munosabatlarni ifodalash xususiyatidir. 

Leksik  ma`no  so‘zning  semantik  qurilishida  albatta  bo‘ladi.  emotsional-ekspressiv  ma`no 

so‘zning qurilishida bo‘lishi ham bo‘lmasligi ham mumkin: novcha, naynov. 

Stilistik  belgi    ham  semantik  strukturada  albatta  bo‘ladigan  komponent  emas:      ozod,  hur, 

sarbast.