Tilshunoslik nazariyasi

2. Sintaktik munosabatlarning turlari. Sintaktik munosabatlar dastlab ikki turga bo‘linadi: 

predikativ  va nopredikativ 

Predikativ  bo‘linish  gap  qurilishi  asosi  (grammatika  markazi/  komponentlari  (ega  va 

kesim)ning  sintaktik  munosabatidir.  Bular  orqali  gap  hosil  qilinadi.  Misol:  Men  ishga  kecha 

chiqdim. (shaxs va sonda moslashayapti). 

Nopredikativ  bo

ғ

lanish  bunday  xususiyatga  ega  emas.  Teng  bo

ғ

lanish  (teng  sintaktik 

munosabatda  bo‘lish,  so‘zlar  shuningdek,  qo‘shma  gaplarning  predikativ  komponentlari  orasidagi 

biri  ikkinchisiga  bo‘ysinmagan,  teng  aloqasini  ko‘rsatuvchi  munosabat:o‘qituvchi  va  o‘quvchi, 

qo‘n

ғ

iroq  chalindi  va  dars  boshlandi  va  ergash  bo

ғ

lanish  (bunda  biri  hokim  va  ikkinchisi  tobe 

bo‘lgan so‘zlar o‘zaro aloqaga kirishadi: Salimni ko‘rdim) nopredikativ bo

ғ

lanishning bir turlaridir. 

Tenglashish munosabati asosan, teng bo

ғ

lovchilar va sanash intonatsiyasi orqali ifodalanadi. 

Ikkinchisida esa tobe bo‘lgan so‘z hokim so‘zni aniqlaydi, to‘ldiradi va hokazo. 

Tobelanish  munosabatini  ifodalovchi  vositalar,  asosan  affikslar,  ko‘makchilar,  flektsiya, 

so‘z tartibi va intonatsiyadir. 

Sintaktik munosabatining  ergashish usuli uch xil: moslashuv, bitishuv , boshqaruv. 

Tobe so‘zning hokim so‘z shakliga mos holda bo‘lishi moslashuv dir. Mas., shaxs va sonda - 

SHamol maysalar orasida lola chamanlarini silkiydi. Qaratqich-qaralmish: Ustozning vasiyatlariga 

sodiq qolamiz 

Tobe  so‘zning  hokim  so‘z  talab  qilgan  formani  olish  boshqaruv  dir:  Oltin  o‘tda  bilinadi. 

Boshqaruvchi vazifasini fe`l bajaradi. 

So‘z  birikmasining  bitishuv  turida  hokim  va  tobe  so‘z  o‘zaro  so‘z  tartibi  yoki  ohang 

yordamida munosabatga kirishadi: Keksa bo

ғ

bon, kichkina maydon kabi. 

Sintaktik  munosabatlar  grammatik  vositalar  orqali  ifodalanadi.  Ular  quyidagilar:  affikslar, 

yordamchi so‘zlar, so‘z tartibi va intonatsiya. 

Affikslar  yoki  so‘z  formalari  sintaktik  aloqani  ifodalashda  keng  qo‘llaniladigan  vositadir. 

Turkiy tillarda-suffikslar, hind-evropa tillarida - flektsiya: Xoroshaya pogoda, alie rozi. 

---

 

 

41

YOrdamchi so‘zlar grammatik vosita sifatida barcha tillarda mavjud. 

Morfologik  ko‘rsatkichlar  bo‘lmaganda  so‘z  tartibi  sintaktik  munosabatlarni  ko‘rsatuvchi 

asosiy vosita rolini o‘ynaydi. 

Intonatsiya  ham  sintaktik  munosabat  ifodalaydigan  vositadir.  Intonatsiyani  tashkil  etgan 

komponentlar: logik ur

ғ

u, pauza, ritm, milodika turli tillarda turli darajada sintaktik vosita sifatida 

ishlatiladi.