Tilshunoslik nazariyasi


So‘z  ma`nolari  o‘rtasidagi  munosabatlar



Download 0,49 Mb.
Pdf ko'rish
bet27/71
Sana16.01.2022
Hajmi0,49 Mb.
#378610
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   71
Bog'liq
tilshunoslik nazariyasi (1)

 

So‘z  ma`nolari  o‘rtasidagi  munosabatlar.  So‘zlar  bir  yoki  birdan  ortiq  ma`noga  ega 

bo‘lishi mumkin. Bir ma`nolilik hodisasi monosemiya, ko‘p ma`nolilik hodisasi esa polisemiya deb 

ataladi. Har ikkala hodisa ham so‘zning semantik qurilishiga xos hodisalardir. 

Til  hodisasi  sifatida  monosemiyaning  emas,  balki  polesemiyaning  o‘rganilishi  ko‘proq 

nazariy  va  amaliy  ahamiyat  kasb  etadi.  Umumiste`moldagi  so‘zlarning  asosiy  qismi  ko‘p 

ma`nolidir. 




 

 

26



Polisemiya  deyarli  barcha  so‘z  turkumlariga  xos  hodisadir:  til-yazik,  til-dushman  asiri,  til-

dehqonchilik tili – sir. 

Ko‘p ma`nolilik (polisemiya) ikki asosiy yo‘l bilan paydo bo‘ladi: 1) so‘zning yangi ma`no 

(ma`nolar)  kasb  etishi  natijasida;  2)  ko‘p  ma`noli  so‘zdagi  yoki  ko‘p  ma`noli  affikslar  vositasida 

so‘z  yasalishi natijasida: er-zemlya,  er-maydon, er-joy, er-(boshqa  erda gaplashaman) o‘rin, vaqt, 



holat

Er  so‘zi  dastlab,  xuddi  boshqa  so‘zlar  kabi  bir  ma`noli  bo‘lgan.  Uning  hozirgi  tildagi 

ma`nolari esa shu so‘z semantik qurilishining taraqqiyoti natijasidir. 

Polisemantik  so‘z  qancha  ma`noga  ega  bo‘lmasin,  bu  ma`nolar  o‘zaro  bo

ғ

langan  bo‘ladi. 



Xuddi  shu  xususiyat  ko‘p  ma`noli  so‘zni  omonimlardan  farqlaydi.  Polisemantik  so‘z  ma`nolari 

orasidagi aloqa uzilsa (yo‘qolsa), omonim  vujudga keladi: gap. 

Til  taraqqiyoti  jarayonida,  uning  barcha  sohalarida  va  hodisalarida  bo‘lgani  kabi,  so‘zning 

semantik qurilishida ham o‘zgarish bo‘ladi: a) yangi ma`no paydo bo‘ladi; b) ma`no yo‘qoladi. 

So‘z  ma`nosining  rivojlanishi  sifat  va  miqdor  o‘zgarishiga,  hattoki  tildan  umuman  tushib 

qolishiga olib keladi: uchmoq-ko‘z, varrak-samalyot, osh-palov kabi. 

So‘zlar  bir-biriga  o‘xshashligi,  yaqinligi  va  nutq  situatsiyasida  (kontekstda)  ishlatilishiga 

ko‘ra  ma`nolarini  o‘zgartirishi  mumkin.  So‘zning  ko‘chma  ma`nolarda  ishlatilishi  barcha  tillar 

uchun  xosdir.  So‘z  ma`nosining  ko‘chish  usuli  to‘rt  xil  bo‘ladi:  metafora,  metonimiya,  snekdoxa

funktsional ko‘chish  (pero-

ғ

oz pati-po‘lat qalam). 

Til tarkibidagi leksik ma`nolar doimo o‘zaro munosabatda bo‘ladi. Ayrim so‘zlar anglatgan 

ma`nolariga  ko‘ra  bir-biriga  yaqin,  boshqalari  esa  bir-birini  inkor  etadi,  qarama-qarshi  ma`no 

anglatadi. Bu nuqtai nazardan sinonim va antonim so‘zlar farqlanadi. So‘zlar shakl nuqtai nazardan 

ham ma`lum munosabatda bo‘ladi. 

SHundan  kelib  chiqib,  til  birliklarining  quyidagi  tiplari  mavjud:  a)  omonimlar;  b) 



sinonimlar;  v)  antonimlar.  Bulardan  tashqari  omofonlar,  omograflar,  paronimlar    singari  so‘z 

tiplari  ham  mavjudki,  ular  bilan  «Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tili»ning  «Leksikologiya»  bo‘limida 

batafsil tanishiladi. 


Download 0,49 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   71




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish