Tilshunoslik nazariyasi

 

So‘zning  tovush  va  ma`no  tomonlari.  Uning  tushuncha  bilan  aloqasi.  So‘zni  tashkil 

etuvchi  tovushlar  predmetning  qiyofasi  bo‘lmay,  uning  ishorasidir.  Narsa  ishorasi  bo‘lmish 

so‘zning  tovushlar  yi

ғ

indisi  -  shartli  va  ixtiyoriy  emas.  Unga  odamlar  tashqaridan  o‘z  hohish 

irodalariga qarab ta`sir o‘tkaza olmaydilar. 

B.A.Golovinning  ushbu  gapi  diqqatga  sazovordir:  «Kishilarnig  ongida  ham  so‘zning,  ham 

narsaning  fizik  va  moddiy  tuzilishi  aks  etadi.  Demak,    narsa  bilan  so‘zning  qiyofasi  bizning 

ongimizda birlashib bir butunlikni tashkil etadi». 

So‘zning  fizik  qiyofasi  bilan  u  anglatgan  narsaning  fizik  qiyofasi  o‘rtasidagi  bo

ғ

lanish 

birligini  ma`no  deb ataymiz. 

Demak, ma`no borliqdagi predmetni aks ettiradi, so‘zning moddiy tomoni esa predmetning 

ishorasi bo‘lib xizmat qiladi. 

Hozirgi  zamon  tilshunosligida  so‘zning  ma`nosini  signifikat  atamasi  bilan  so‘z 

anglatayotgan hodisani esa denotat  atamasi orqali ifodalanadi.  

SHunday  qilib,  so‘zlar  bir-biri  bilan  bo

ғ

langan  uch  jihat:  shakl,  narsa  (hodisa)  va 

mazmundan tashkil topadi. 

So‘z  va  u  atagan  narsa  o‘rtasida  bevosita  bo

ғ

lanish  yo‘q.  Hozirgi  zamon  fanining  xulosasi 

shu. Qadimgi YUnonistondagi oqimlar - anologistlar bor degan, anomalistlar - yo‘q degan. 

So‘z  va  tushuncha.  So‘zning  leksik  -semantik  xususiyatlari  uning  leksik,  grammatik  va 

semantik jihatlarini o‘zida mujassamlashtiradi. 

YUqorida  ta`kidlanganidek,  qadimiy  tilshunoslikda  so‘z  va  nom  o‘rtasida  moslik  bor  deb 

qarash ham mavjud edi. 

So‘zning  aytilishi  bilan  predmet  yoki  hodisa  o‘rtasidagi  bo

ғ

lanish  uning  ma`nosini  yuzaga 

chiqaradi. 

So‘zlar  aslida  turli  struktural  ko‘rinishlarga  egadir.  SHu  tufayli  so‘zning  predmet  va 

tushuncha  bilan  bo

ғ

lanishini  shartli  ravishda  qaramoq  zarur.  CHunki  barcha  so‘zlar  ham  predmet, 

hodisa  yoki  belgining  nomini  atamaydi,  ya`ni  hamma  so‘zlar  nominativ  funktsiyaga  ega  emas. 

(So‘z turkumlari bo‘yicha qaraganda ma`lum bo‘ladi). 

So‘z ma`lum nutq vaziyatida yoki matnda o‘zining konkret shakliga ega bo‘ladi. 

So‘z biror tushuncha, predmet, hodisa  yoki belgini ifodalay oladi. Lekin so‘z tushuncha va 

predmetning aynan o‘ziga hech to‘

ғ

ri kelmaydi. 

Ayrim olingan so‘zga tegishli bo‘lib, boshqa so‘zlardan farqlay oluvchi ma`no shu so‘zning 

leksik  ma`nosi  deyiladi.  O‘z  leksik  ma`nosidan  tashqari  predmetlik  va  harakat  ma`nolarini  ifoda 

qilinishi  grammatik  ma`nosidir.  Grammatik  ma`no  so‘zning  leksik  ma`nosiga  orttirilgan 

qo‘shimcha ma`nodir. 

Barcha  so‘zlar  o‘z  aytilishi,  ya`ni  tovushlar  birikmasi  yoki  bir  tovushdan  iborat  bo‘lgan 

material  tomoniga  ega.  So‘zning  material  tomoni  u  ifoda  etgan  predmetning  belgisi  deb  qaraladi. 

Til esa ana shunday belgilarning alohida tizimidir. 

Tilning  mazmun  planida  so‘zning  asosiy  ma`nosi    semema    termini  bilan  ataladi,  ifoda 

planida  esa  leksema    deb  yuritiladi.  Masalan,  bormoq,  yurmoq,  chopmoq,  kelmoq,  qadam  bosmoq 

so‘zlari  turli  leksemalar  bo‘lib,  «harakat  qilmoq»ni  ko‘rsatuvchi  bir  sememaga  birlashadi.  Ammo 

bu  so‘zlarning  har  biri  alohida  semasiga  ega.  Semalar  bir  so‘zning  ma`nosini  boshqa  so‘zlardan 

farqlash  uchun  xizmat  qiladi.  Semalar  predmet  va  hodisalarga  tegishli  bo‘lgan  ichki  va  tashqi 

belgilar yordamida aniqlanadi va ular nutq jarayonida oydinlashadi.