Tilshunoslik nazariyasi

Metateza  (yoki  inversiya)  hodisasi  tovushlar  yoki  bo‘

ғ

inlarning  so‘z  tarkibida  o‘zaro  o‘rin 

almashishi  bilan  izohlanadi.  Ba`zan  so‘zda  yonma-yon  kelgan  tovushlarning  o‘zaro  o‘rin 

almashinuvi  inversiya  deb,  aksincha,  bir-biridan  uzoq  bo‘lgan  tovushlarning  o‘zaro  almashinuvi 

metateza  deb  yuritiladi.  Bu  hodisa  ko‘proq  o

ғ

zaki  nutqda  uchraydi:  mramor  (marmar),  tuproq 

(turpoq), yom

ғ

ir (yo

ғ

mir), tuxfa (tufxa), supra (surpa) kabi. 

Diereza  (yoki  tushurib  qoldirmoq)  hodisasi  undosh  tovush-larni  talaffuzdan  tushurib 

qoldirish bilan izohlanadi: (Toshkent shevasida) go‘sht (go‘sh), rest (ros), surtmoq (surmoq), tandir 

(tanir)  kabi.  Agar  bir  xil  yoki  o‘xshash  bo‘

ғ

inlardan  biri  tushirib  qoldirilsa,  gaplologiya  deyiladi. 

Masalan, morfofonologiya so‘zi o‘rnida morfonologiya, sari

ғ

 yo

ғ

 o‘rnida saryo

ғ

 kabi. 

So‘zga tovushni qo‘shib aytish epenteza deyiladi: nonko‘r (nonga ko‘r), ishqiboz kabi. 

So‘zning  boshlan

ғ

ich  qismiga  tovushlarni  qo‘shib  aytilsa,  proteza  deyiladi.  Turkiy  tillarda, 

xususan  o‘zbek  tilida  (o

ғ

zaki  nutqda)  rus  tilidan  kirgan  so‘z  boshida  kelgan  undosh  tovushlar 

birikmasi oldidan (i), (u) unlilarini qo‘shib aytish protezaga misoldir: stantsiya (istansa, istansiya), 

stol (ustol), stul (ustul), spravka (ispravka) kabi. 

CHet  tilidan  kirgan  so‘zlardagi  tovushlarni  ona  tilidagi  tovushlar  bilan  almashtirib  talaffuz 

qilish  substitutsiya  deyiladi.  Odatda,  ona  tilida  bo‘lmagan  chet  tilidagi  tovushni  ko‘proq 

almashtiriladi.  Biroq  chet  tilidagi  tovushga  o‘xshashroq  tovush  ona  tilida  boiishiga  qaramay,  uni 

almashtirish  hollari  ko‘p  uchraydi.  CHunki  har  bir  til  o‘zining  alohida  tovush  sistemasiga  ega  va 

undagi tovushlar boshqa tilda qaytarilishi mumkin emas. Bunday tovushlar substitutsiyasi hodisasi 

atoqli  otlarda  juda  ko‘p  uchraydi:  nemischa:  Vebster  -  Uebster,  Isaak  -  Isaak,  lotincha:  Teodor  - 

Feodor (Fyodr), inglizcha: Tomas - Tomas kabilar.