Tilshunoslik (lingvistika)

8-TOPSHIRIQ.

Krossword

2

3

s

i

s

t

e

m

a

1

d

i

a

l

e

k

t

i

k

a

5

m

i

4

l

i

n

g

v

O

s

e

m

i

o

t

i

k

A

t

i

8

7

K

a

Krossword savollari:

1. 
   Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni nima?
   
2. 
   Belgilar nazariyasi haqidagi fan nomi?
   
3. 
   O’zaro zaruriy bog’langan qismlardan iborat butunlik qanday nomlanadi?
   
4. 
   Tilshunoslik va semiotikaning o’zaro maqsadli aloqaga, munosabatga kirishishidan tilshunoslik fanining qaysi sohasi shakllanadi?
   
5. 
   Xabarni berish jarayonidagi til birliklarining ketma-ketligi fanda qanday ataladi?
   
6. 
   Sistem tilshunoslikda leksemaning shakl tomoni qanday nomlanadi?
   
7. 
   Strukturalizm ta’limoti til nazariyasining asosi deganda nima tushuniladi?
   
8. 
   M.V. Lomonosov tilni qanday vosita deb tushundi?
   

9-topshiriq.

“Tushunchalar tahlili” metodi

1.Epenteza- so’z o’rtasida tovush orttirilishi.Bu hodisa asosan boshqa tillardan o’zlashtirilgan so’zlar tarkibida yuz beradi.Bunda yonma-yon kelgan unlilar orasida undosh tovush,undoshlar orasiga bir unli qo’shib aytiladi.Masalan:doim-doyim,oila-oyila

2.Diereza (yoki tushurib qoldirmoq) hodisasi undosh tovushlarni talaffuzda tushirib qoldirish bilan izohlanadi: (Toshkent shevasida) go‘sht (go‘sh), rost (ros), surtmoq (surmoq), tandir (tanir) kabi.

3.Gaplologiya- Agar bir xil yoki o‘xshash bo‘g‘inlardan biri tushirib qoldirilsa, gaplologiya deyiladi. Masalan, morfofonologiya so‘zi o‘rnida morfonologiya,sarig‘ yog‘ o‘rnida saryog‘ kabi.

4.Reduksiya- unli tovushlarning urg‘usiz bo‘g‘inlarda kuchsizlanishi yoki o‘zgarishi reduksiya deyiladi.Asosan unlilarreduksiyaga uchraydi,biroq undoshlar yoki murakkabroq tovush qo’shimchalari ham uchraydi.

5.Akkomodatsiya-tovushlarning hosil bo‘lish o‘rni va usuli, labning holati va tovush paychalarining tebranishiga ko‘ra moslashuv orqali amalga oshiriladi.. Nutqdagi barcha tovushlar bir-biri bilan artikulyatsiya fazalari orqali bog‘lanadi va bu artikulyatsiya strukturasini tashkil etadi. Tovushlar o‘rtasidagi bog‘lanishning artikulyatsiya strukturasini chuqur o‘rganish yordamida fonetik hodisalar oydinlashadi.

6.Metateza- tovushlarning o‘rin almashuvi. Metateza (yoki inversiya) hodisasi tovushlar yoki bo‘g‘inlarning so‘z tarkibida o‘zaro o‘rin almashishi bilan izohlanadi. Ba’zan so‘zda yonma-yon kelgan tovushlarning o‘zaro o‘rin almashuvi inversiya deb, aksincha, bir-biridan uzoq bo‘lgan tovushlarning o‘zaro almashinuvi metateza deb yuritiladi. Bu hodisa ko‘proq og‘zaki nutqda uchraydi: mramor (marmar), tuproq (turpoq), yomg‘ir (yog‘mir), tuhfa (tufha), supra (surpa) kabi.

7.Singarmonizm- tovushlarning o‘zaro uyg‘unlashuvi.Asosan turkiy tillarda, qisman mo’g’ul tillarida uchraydigan hodisa.

8.Assimilatsiya-tovushlarning bir-biriga ta’siri natijasida ulardan birining ikkinchisiga o’xshash bo’lish hodisasidir.Odatda unlilar unlilarga ,undoshlar undoshlarga assimilatsiya qilinadi.

9.Intonatsiya-nutqning ohangi,uning maromiy musiqiy tomoni,tovushning navbatma-navbat ko’tarilishiva tushushi,nutqning sintaktik ma’nolarini ham ifodalaydi.

10.Proklitika-urg’uli so’zdan oldin kelib,urg’u jihatdan unga qo’shilib ketadigan so’z.

10-topshiriq.

Keltirilgan misollarning qaysi biri giponimiya, graduonimiya va partonimiyaga tegishliligini aniqlang.

1. 
   Firma shirkat kompaniya xolding.
   

Go’dak bola o’spirin yigit kishi erkak chol.

2. 
   Vaqt (butun nom, xolonim) sahar tong ertalab choshgoh
   

peshin oqshom nomozshom kechqurun xufton.

Oyoq tirnoq kaft tovon tizza boldir son.

3. 
   
   

“Tushunchalar tahlili” metodi

11-topshiriq

Grammatika- so’z yasash san’ati tilshunoslikning tilning grammatik tuzulishini,ya’ni so’zlarning shaklga ega bo’lish qonuniyatlarini ,so’z birikmalarini va gaplarni tuzish qonuniyatlarini o’rganadigan bo’lim.

Morfologiya-so’z shakillarini, so’zlarning leksik, grammatik jihatdan turlarini,bo’linishlarini o’rganadi.

Morf-nutqning morfologik yarusidagi eng kichik ma’no anglatuvchi birlik.

Morfema-Mоrfema ( < yunоncha morphe – shakl). So’z tarkibida qatnashadigan eng kichik til birligi. Asоsiy xususiyatiga ko’ra mоrfemalar ikki turga bo’linadi: 1) o’zak mоrfema, 2) affiksal mоrfema.

Suppletivatsiya-bir so’zning turli grammatik formalari turli o’zaklarda paydo bo’lishi suppletivatsiya deyiladi.

Reduplikatsiya-o’zakning to’liq yoki qisman takrorlanish holati bo’lib u so’z o’zgartiruvchi,so’z yasovchi qo’shimchalar vazifasini bajaradi.

Sintaksis-grekcha tuzish-grammatikaning bir qismi bo’lib, gap qurilishi haqidagi ta’limot sintaksis so’z birikmalarini, gap qurilishi va grammatik xususiyatlarini, gap turlarini,gap bo’laklarini, bu bo’laklarning o’zaro birikish yo’llarini o’rganadi.

Sintagma-gap Ichida bir-birining ketidan kelib bir nafas bilan aytiladigan so’zlar guruhidir.Sintagma bir so’zdan ham hosil bo’lishi mumkin,u ritmik urg’uga ega bo’ladi,gap sastavidagi sintagmalar bir-biridan pauza bilan ajraladi.

Tema-gapning aktual bo’linishida fikirning ma’lum qismi.

Rema-gapning aktual bo’linishida fikirning noma’lum qismi.
Klaster- metodi

12-topshiriq.


Tillar

tasnifi

Areal tasnif


Genealogik tasnif

Funksional tasnif



Tipologik tasnif


Quyidagi keltirilgan ta’riflar qaysi tillar haqida ekanligini aniqlang.

1. 
   Ushbu tillar o’zak tillar deb atalib, ular so’z o’zgartirish tizimini mavjud emasligi bilan xarakterlanadi.
   
2. 
   Ushbu tillarda gap tarkibida so’zlarning birikib, huddi qo’shma so’zlar singari birgalikda yozilishi bilan xarakterlanadi.
   
3. 
   Ushbu tillarda fleksiya asosiy o’rin tutib, bir Grammatik vosita bir necha Grammatik ma’noni ifodalash uchun qo’llanilishi bilan ifodalanadi.
   
4. 
   Ushbu tillarda o’zak negiziga affikslarni muayyan ketma-ketlikda qo’shib borilishi va bunda har bir affiksnming alohida Grammatik ma’no ifodalashi bilan xarakterlanadi.
   

13-topshiriq.

Quyidagi savollarga javob bering, izohlang va misol keltiring.

1. 
   Diglossiya va Bilingvizmni farqi nimada?
   
2. 
   Tillarning chatishuvi deganda nimani tushunasiz?
   
3. 
   Turli tillar sistemalarini tasniflash uchun me’zon vazifasini o’tovchi til sistemasi qanday nomlanadi?
   
4. 
   Differensiyatsiya va integratsiya jarayonlarining til taraqqiyotida qanday ahamiyat kasb etadi?
   
5. 
   Til va jamiyat o’rtasidagi o’zaro munosabatni tilshunoslikning qaysi tarmog’i o’rganadi?
   

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

14-TOPSHIRIQ.

ATAMALAR IZOHINI YOZING!!!

Atamaning o’zbek tilida nomlanishi	Atamaning ingliz tilida nomlanishi	Atamaning rus tilida nomlanishi	Atamaning izohi
Lingvopoetika	linguapoetics	лингвопоэтика	lingvistik birliklarning badiiy-estetik vazifalari, tilning konnotativ funksiyasini o‘rganadi
sotsiolingvistika	sociolinguis-tics	социолинг-вистикa	tilshunoslikning tilning ijtimoiy mohiyati va vazifasi, tilga sotsial omillarning ta’siri kabi masalalar bilan shug‘ullanuvchi yo‘nalishi
psixolingvistika	psycholinguis-tics	психолингвистикa	insonlarning bir-biriga axborot berish va bir-biridan axborot qabul qilish jarayonini o‘rganuvchi yo‘nalishi
etnolingvistika	ethnolinguis-tics	этнолинг-вистика	grekcha “etnos“ - xalq, qabila so‘zlaridan olingan bo‘lib, til amaliyoti va rivojlanishida etnomadaniyat, etnopsixologik omillarni o‘rganish
neyrolingvistika	neurolinguis-tics	нейролинг-вистика	nutqiy faoliyatni bosh miya mahsuli sifatida o‘rganuvchi tarmog‘i
kompyuter lingvistikasi	Computer linguistuics	компьютерная лингвистика	Kompyuter lingvistikasini tilning «sof munosabatlar sistemasi», ya'ni insondan tashqaridagi abstrakt sistema sifatidagi tavsifi deb sharhlash mumkin bo‘ladi. Klassik lingvistikada til inson bilan mutanosiblikda, juftlikda talqin qilinadi, ya'ni klassik lingvistika uchun shaxs zaruriy. Kompyuter lingvistikasi esa tavsiflash jarayonida shaxsning ishtirokiga o‘rin qoldirmaydi, u ko‘proq kompyuterga moslashtirilgandir.
kommunikativ lingvistika	Communicative linguistics	коммуникативная лингвистика	tilni aloqa vositasi sifatida o‘rganadigan, til va nutq, ularning munosabati, uning jamiyatdagi asosiy vazifasi va o‘rni masalalari bilan shug‘ullanadigan sohadir.
matematik lingvistika	mathematical linguistics	математи-ческая лингвистика	til birliklarini matematik tavsiflash usullarini ishlab chiqish va o‘rganish bilan shug‘ullanadigan fan

15-TOPSHIRIQ. To’g’ri/Noto’g’ri (True/False)

1. Metodologiya bu – tadqiqotchining ilmiy dunyoqarashi, uning tadqiq manbaini qanday tushunishi, unga qaysi metod bilan yondashishi, u haqda nazariy yoki amaliy bilimlar hosil qilishidir.

• 
  To`g`ri
  
• 
  Noto`g`ri
  

2. Metodning ilmiy, falsafiy ko’rinishlari mavjud.

• 
  To`g`ri
  
• 
  Noto`g`ri
  

3. Diaxron tadqiq metodlariga: tasviriy, qiyosiy-tarixiy, chog’ishtirish, tarixiy-qiyosiy, tipologik metodlari kiradi.

• 
  To`g`ri
  
• 
  Noto`g`ri
  

4. Qiyosiy-tarixiy metodning maqsadi tillarni umumlashtirishdan iborat.

• 
  To`g`ri
  
• 
  Noto`g`ri
  

5. Qiyosiy-tarixiy metodning asoschilari F. Bopp, R. Rask, Ya. Grimm, A. Vostokov hisoblanadi.

• 
  To`g`ri
  
• 
  Noto`g`ri
  

6. Distributiv tahlil metodining maqsadi lisoniy birliklarning nutqda joylashgan o’rnini, muayyan tartibda kelishini, o’zaro bog’lanishini o’rganishdan iborat.

• 
  To`g`ri
  
• 
  Noto`g`ri
  

7. Distributsiya – lisoniy birliklarni fonetik tahlil qilish jarayonidir.

• 
  To`g`ri
  
• 
  Noto`g`ri
  

8. Metodika – tadqiqotchining tadqiqot obyektini tekshirish usuli, individual ish olib boorish usuli, faktlarni yig’ish, tahlil qilib, umumlashtirish jarayonidir.

• 
  To`g`ri
  
• 
  Noto`g`ri
  

9. Chog’ishtirish metodi ikki va undan ortiq qarindosh yoki qarindosh bo’lmagan tillarni – til hodisalarini o’zaro qiyoslash usulidir.

• 
  To`g`ri
  
• 
  Noto`g`ri
  

10. Sinxron tadqiqot metodlariga quyidagilar kiradi. Tasviriy metod, qiyosiy-tarixiy metod, chog’ishtirish metodi, tipologik metod.

• 
  To`g`ri
  
• 
  Noto`g`ri