Tilshunoslik kafedrasi «matn tilshunosligi»

2.2. Sintaktikvositalar
Mazkurqo‘llanmaningkirishqismidata’kidlabo‘tganimizdek, matnvauningbirliklari, engavvalo, sintaktikbirliklarhisoblanadi. SHundayekan, ularningshakllanishidao‘zigaxossintaktikvositalarningishtiroketishitabiiybirholdir. Matnshakllanishidaishtiroketuvchisintaktikvositalarsifatidaquyidagilarko‘rsatibo‘tiladi:

2. 
   Mustaqilgaplarkesimlariningshaklvamazmuniybirligi.
   

Narsavahodisalarningxususiyatlarinibirmazmuniyplandatasviretishda, asosan, fe’lkesimlariningbirxilzamonshakllaridanfoydalaniladi. Bular, ko‘pincha, o‘tganzamonfe’lidaniboratbo‘ladi. matntarkibigakiruvchinisbiymustaqilgaplarningshusintaktikkonstruksiyakomponentibo‘laolishiningengbirinchishartife’l-kesimlariningbirxilzamonko‘rinishidabo‘lishihisoblanadi. SHuninguchunham, fe’l-kesimlarningshaklvamazmuniybirligimatnningsintaktikqurilishidaengmuhimvositasanaladi. Agarmatnkomponentlaridanbiriningkesimishaklijihatidano‘zgartirilsa, matnningsemantikvastrukturalbirligigaputuretadi:
Havosovuq. Osmondazahardekachchiqqoruchqunlarierinchoqkezadi. Ko‘chalarnioynadekmuzbosgan, mashinalaremaklagandekqo‘rqa-pusaimillaydi. Nafasolsang, og‘zinggasovuqolovkiritayotgandekbo‘g‘zingniachishtiradi. Odamlartoyg‘onoqdayiqilibmayibbo‘lmaslikuchunehtiyotlabqadambosadi. (O‘.Hoshimov)
Keltirilganmisoldananglashiladiki, matntarkibidagibirinchigapningkesimi (Havosovuq) otturkumidagiso‘zdanifodalangan. Ma’lumki, ot-kesimhamo‘zigaxoszamonshakligaegabo‘ladi, ulardanhozirgikelasizamonma’nosianglashiladi. YUqoridagiparchadabirinchigapningot-kesimiifodaetganhozirgi-kelasizamonshaklivama’nosikeyinginisbiymustaqilgaplarningfe’l-kesimlaridahamsaqlanibqolishigarioyaqilingan. SHundayqilib, kesimlarningshakliyvamazmuniybirligita’minlagan. Buholatkesimlardashaklvamazmunbirliginingmatnnishakllantiruvchiengmuhimvositalaridanbiriekanligidandalolatberibturibdi.
2. Mazmunanizohtalabqiladiganbirsostavligaplar.
Matnningshakllanishidabirsostavligaplar, ayniqsa, nominativ (atov) gaplarningrolikattadir. Ma’lumki, nominativgaplarnarsavahodisalarningzamonvamakondamavjudliginitasdiqetishyo‘libilanko‘rsatuvchibiryokibirdanortiqso‘zlarningbirikmasidantashkiltopadi. Birsostavligaplarnisbiytugalmazmunvatugalintonatsiyagaega. SHungaqaramay, ularmazmunankengayish-izohnitalabetadi. Izohlashfunksiyasiniesakamidabiryokiundanortiqgaplarbajarishimumkin:
Martningoxirgikunlari. Ko‘kyuzidayurganbulutparchalaribirzumdaoftobniyuzkuygasolyapti. Oftobharsafarbulutorasigakiribchiqqanida, bahorkelganidanbexabarhanuzg‘aflatdayotgano‘t-o‘lanni, qurt-qumursqaniuyg‘otgan, avvalgidanhamyorug‘roq, avvalgidanhamissiqroqshu’lasochayotgandaytuyuladi... (A.Qahhor)
Kengsahro. Quruqcho‘l. YAylovchog‘laridaqo‘ysuruvlarinisug‘orishuchunbir-biridano‘n-yigirmachaqirimuzoqliqdaqazilganquduqlardano‘zgasuvmanbaidandarakyo‘q.
(S.Ayniy)
YUqoridakeltirilgannutqparchasidagi “Martningoxirgikunlari”, “Kengsahro” atovgaplariningsemantikasiikkimatnyordamidaoydinlashtirilgan.