Tilshunoslik kafedrasi «matn tilshunosligi»

TARQATMA MATERIALLAR.
Tahlil uchun matnlar
Ko‘m-ko‘kosmonbilantutashgandengiztinch, sokinedi. Botibborayotganquyoshnurlaridanuotashdektovlanibko‘zniolardi. Engilshabadaturdi. Kamalaktusto‘lqinohistasuzibkelib, qirg‘oqqaurildi. Sohildagioltinrangqumninamqildi, keyinshundayohistaqaytibketdi. Dengizxudditunbo‘yiovqilgan, ammohechnarsatopolmaycharchabtinolayotganshergao‘xshardi.
(U.Umarbekov)
Eldanmadorketganyillaredi. Yigitlarningjoniniurushsug‘urgan, keksalarvaayollar, bola-chaqayo‘qchilikazobinitortishar, tirikchilikchidabbo‘lmasazobgaaylanganedi. Otaqo‘rg‘onnio‘tinbilanta’minlashhamishagidekqorayantoqliklargardanidabo‘lganidan, qurbietgankishilarQoraqumdansaksovulkesibkelishar, shundaychoy-chaqaishlabro‘zg‘ortebratishardi.
(E.Samandar)
Endiqorketganpaytlar. YAlang‘ocheryangicho‘miltirilganchaqaloqdaybug‘lanadi, shaharhovlilarisuvichibyotadi, asfaltko‘chalardanesaengilchangko‘tariladi. Bahornafasihammayoqniyumshatib, allanechukbo‘shashtiribqo‘ygan. Havomayinvatotlituyuladi.
(P.Qodirov)
Boburarosatdaqolibqiynalaredi. Onasishunchalikishontiribaytganhaqliiltimoslariniradetishgauningtilihambormas, ko‘nglihamchopmasedi. AmmoQosimbekuningqalbidashundaytug‘yonlihislaruyg‘otdiki, ulardanqutulishninghamilojiko‘rinmayqoldi. AgarSamarqanddanvozkechsa, narigizo‘ravonlarpoytaxtniolishi, keyinAndijongabostiribkelishimuqarrarekaniungahozirjudaaniqsezilmoqdaedi.
(P.Qodirov)
Bektemirlarbeshog‘ayniedi. Og‘a-inilaro‘zlariningahilligi,bir-birigamehrshafqatibilanhammaningdiqqatinijalbetar, havasinikeltirar, kattaakasi – Tohirko‘pyillardanberishahardayashabyuqoriidoralardaxizmatetar, ikkinchiakasi – Qodirkolxozdabrigadir; ukasiKamolesaToshkentdaoliymaktabdao‘qirdi-yu, biroqo‘tganyiliuhamarmiyagaolindi, o‘nettiyashararzandaZaynaboykolxozdagibolalarbog‘chasidamurabbiyaedi.
(Oybek)
Kattako‘cha… ikkalatomondanserbargdaraxtlarsaftortganbuko‘chatinch. Faqatengilshabadadanuer, buerdanhalqobbo‘libqolgansuv-yaqindayomg‘iryog‘ibo‘tganmi, yomaxsusmashinasuvsepibo‘tganmi, aytishqiyin, fonarlarnuridamilt-miltqilibturibdi. Daraxtlarsoyasishuqadarqalinki, ko‘chaatrofidanimabor, nimayo‘qko‘ribbo‘lmaydi. Faqatko‘chaningo‘ziko‘rinadi.
(O‘.Umarbekov)
Harkimhayotdanharxillazzatoladi. Kimdirmaishatdan, fohishalardavrasidayayrabtuno‘tkazishdan, boshqabirovesaanashuharomyo‘lgayurmaganidanlazzatlanadi. Kimdirto‘plaganmol-dunyosigaqaragansayinko‘ziquvnaydi, boshqasiteshiktog‘oragaqarab, qorinvanafsbandasibo‘lmaganiuchunyaratgangashukurqiladi.
(M.Mansurov)
Rustamerto‘laningsemonzinasiustidag‘ayritabiiyyonboshlabyotar, boshidanoqqanqonxalqobbo‘libqolgan, ichkikiyimida, biroyog‘idalattashippak, ikkinchishippagipastkizinadato‘nkarilibyotaredi. O‘ngqo‘litagidaqolgan, negadirmushtbo‘libtugilganchapqo‘lizinagaosilibturar, go‘yoo‘shaerdanbirornarsaolmoqchibo‘lgan-u, shushualpozdaqotibqolgangao‘xsharedi.
(O‘.Hoshimov)
Andijon – mustaqilmamlakatimizshaharlariichidao‘zigaxosnufuzivasalmog‘igaega. Ayniqsa, uningtarixiolimlarniko‘pqiziqtiradi. SHaharningnomlanishihaqidabahs-munozaralarko‘pbo‘lgan. Qadimiykitoblardahamshaharningnomiko‘ptilgaolinadi. Hozirdahamso‘limvaobodshahar.
(“Fanvaturmushdan”dan)
Oftobtikkada. Ikkiyo‘lovchiningqisqasoyalarikatta – kichiktosh, turlidashto‘simliklariustidanegilib - bukilibboraredi. G‘irillabturgandashtshabadasibadannikuydirgudekissiq, yo‘lustidachiqibqolganchaqqonkaltakesaklaro‘qdayotilibkovaklarga, toshoralarigakiribketadi, ba’zidadilrog‘iuzoqroqqaborib «buqanaqaodamlarekan” deganday, boshiniko‘tarib, irg‘ibchiqqanko‘zlaribilanbaqrayibqarabturadi.
(A.Qahhor)
Salimboyvachchaningko‘zlariola-kulabo‘libyuzidagigo‘shtlaripirilladi. Buqandaygap? Birxizmatkorungaqichqirsin, “san” desin, “ablah” desin! Xizmatkorlardanqullarchamutelikni, harqandayog‘irhaqoratga “lom-mim” demasliknitalabqiladiganboyvachchabungachidamadi.
(Oybek)
TESTLAR

1. 
   Matn hajm va mazmun belgisiga ko’ra nechta turga bo’linadi?
   

1. 
   2 B.3 C.4 D.5
   

2. 
   Hajim belgisiga ko’ra matn qanday turlarga bo’lindi?
   

1. 
   Minimal, maksimal B. ifoda matn, hajm matn C. aloqa vositasi , nutqiy faoliyat D. qism, asl
   

3. 
   Makromatinning eng kichik birligi nima?
   

1. 
   Abzas B. nuqta C. epigraf D. bob
   

4. 
   Abzas nima?
   

1. 
   Matnning bir xat boshidan keying xat boshigacha bo’lgan qismi.
   
2. 
   O’zbek tilida bunday atama yo’q.
   
3. 
   Matndagi eng katta butunlik.
   
4. 
   Yirik hajmli asar
   

5. 
   O’zbek tilining izohli lug’atida yozilishicha “Matn” atamasi qaysi tildan olingan?
   

1. 
   Arabcha B. yunoncha C. Ingilizcha D. ruscha
   

6. 
   “Nutq ko’rinishi bo’lib, vazifasi jihatidan tugal nutqiy butunlik” ushbu qoida qaysi birlik haqida?
   

1. 
   Matn B. So’z C. gap D. tovush
   

7. 
   Poligrafiyadagi yirik shiriflardan birining nomi?
   

1. 
   Matn B. So’z C. gap D. tovush
   

8. 
   Kichik mavzuni qamrab oluvchi mazmuniy butunlik nima?
   

1. 
   Mikromatn B. makromatn C. katta matn D. gap
   

9. 
   Minimal matnga nimalar kiradi?
   

1. 
   Maqol, metal, she’r B. hikoya, qissa C. roman, epapeya D. hikoya, she’r
   

10. 
    Badiiy uslubda hikoya, qissa, roman, epapeya kabi yirik hajmli asarlar qanday matnni hosil qiladi?
    

1. 
   Maksimal matn B. kichik matn C minimal matn D. bo’g’liqli matn
   

11. 
    Mikromatnlarni o’zaro birikuvidan qanday matn hosil bo’ladi?
    

1. 
   Maksimal matn B. kichik matn C minimal matn D. bo’g’liqli matn
   

12. 
    Matndagi eng katta butunlik nima?
    

1. 
   Bob B. Abzas C. to’xtam D. b va c javoblar
   

13. 
    Matndagi “so’ngiso’z” atamasi o’rnida yana qaysi termin ishlatiladi?
    

1. 
   Epilog B. Abzas C. Epigraf D Jumla
   

14. 
    Badiiy matn nechta turga bo’lib o’rganilladi?
    

1. 
   7 B. 8 C. 9 D. 6
   

15. 
    Insonning ichki kechinmalarini, voqelikka munosabatini , o’ziga hos pafos bilan ifodalash badiiy matnning qaysi turini yuzaga keltiradi?
    

1. 
   Ekspressiv matn B. didaktik matn C. Xabar mazmunli matn D. hikoya mazmunli matn
   

16. 
    Badiiy matn turlaridan qaysi birida xotiralar,esdaliklar, ertak va rivoyatlardan unimli foydalaniladi?
    

1. 
   Hikoya matn B. Tasviriy matn C. Izoh mazmunli matn D. Buyruq mazmunli matn
   

17. 
    Kimgadir pand-nasihat qilish. Ularni turli hayotiy voqealar vositasida tarbiyalash yoki ulardan to’g’ri xulasalar chiqarishga o’rgatish badiiy matnning qaysi turida uchraydi?
    

1. 
   Didaktik matn B. Izoh matn C. Xabar mazmunli matn D. hikoya mazmunli matn
   

18. 
    Badiiy matnning hikoya maznunli turi yana qanday nom bilan yuritiladi?
    

1. 
   Narrativ matn B. Deskriptiv matn C. informative matn D. Argumentli matn
   

19. 
    “Matnning lingvistik tahlili” nomli kitob muallifini ko’rsating?
    

1. 
   E.Qilichov B. I.Rasulov C. A. Hojiyev D. A.Mamajonov
   

20. 
    “Matnning lingvistik tahlili” nomli kitobi qaysi tilshunosga tegishli?
    

A E. Qlichev
B I. Rasulov
C A.Xeykel
D A.Boboyev

21. 
    Tilshunoslikda matn tilining alohida birligi nima deyiladi?
    

A supersintaktik butunlik
B supersegmantik birlik
C minimal matn
D maksimal matn

22. 
    Matn hajm va mazmun belgisiga ko’ra nechta guruhga bo’linadi?
    

A 2
B 3
C 4
D 5

23. 
    Matnni hajm belgisiga ko’ra 2 ga bo’linadi bular qaysi?
    

A minimal matn va maksimal matn
B ifoda maqsadli va mazmun belgili matn
C minimal matn va mikro matn
D maksimal matn va makro matn

24. 
    Maksimal matn deyilganda nimalar nazarda tutiladi?
    

A roman,epopeya,hikoya,qissa
B hikoya,minyaturalar,nomalar
C qissa,she’r,she’riy parchalar
D roman,qissa,nomalar,hikoyalar

25. 
    Makromatnning eng kichik birligi nima?
    

A abzast
B muqaddima
C epilog
D epigraf

26. 
    Hikoya mazmunli matnni yana qanday atash mumkin?
    

A narrativ matn
B deskriptiv matn
C argumentli matn
D eksplikativ matn

27. 
    Buyruq mazmunli matnlar asosan kimning nutqida kuzatiladi?
    

A qaxramonlar
B muallif
C bolalar
D ayollar

28. 
    Ekspressiv matn qanday bo’ladi?
    

A insonning ichki kechinmalarini,voqelikka munosabatini ifodalaydi
B biror voqea-hodisa haqida xabar berish maqsadida tuzilgan matn
C fikrni ishonarliigini ta’kidlas uchun turli dalillar va izohlar keltiriladigan matn
D kimgadir pand nasixat qilish,uni turli hayotiy voqealar vositasida tarbiyalashga qaratilgan bo’ladi

29. 
    Badiiy matn necha turga bo’linadi?
    

A 7ta
B 6ta
C 5ta
D 4ta

30. 
    Hikoya mazmunli matnning shakli qanday bo’ladi?
    

A o’tkan zamon shaklida I-shaxs birlik va ko’plikda
B hozirgi zamon shaklida I-shaxs birlikda
C kelasi zamon shaklida II-shaxs ko’plikda
D o’tgan zamon shaklida I-shaxsda

31. 
    Matn deb nimaga aytiladi?
    

A Matn-nutq ko’rinishi bo’lib,vazifasi jihatdan tugagan nutqiy butunlikdir
B Matn-keng ko’lamdagi voqealarni yoritish ehtiyoji bilan yuzaga keladi
C Matn-biror mavzuni yoritishga qaratilgan qatralar
D Matn-insonning icki kechinmalarini,voqelikka munosabatini bildiradi

32. 
    Hozirgi kunga kelib tilning eng yuqori sathi hisoblangan sintaksisni o’rganib obyekti sifatida sintaksisni nechta turga bo’lib ko’rsatmoqda?
    

A 3
B 4
C 2
D 1

33. 
    Sintaksisning o’rganish obyekti qaysilar?
    

A barchasi
B so’z birikmasi sintaksisi
C gap sintaksisi
D matn sintaksisi

34. 
    Sintaksisning tekshiruv obyekti nima?
    

A matn
B gap
C so’z birikmasi
D badiiy matn

35. 
    Kim matnga quyidagicha fikr beradi.”Matn til va nutq sintaktik sathining eng yuqori,oliy yirik birligidir.”?
    

A D. Moskalskaya
B T. Nikolayeva
C A. Xeykel
D V. Radlov

36. 
    Matnga kim “u til va nutq birliklari ichida eng mustaqilidir” deb ta’rif beradi?
    

A D. Moskalskaya
B T. Nikolayeva
C A. Xeykel
D V. Radlov

37. 
    Matn keng ma’noda qanday ifodalanadi?
    

A bir butun asar makroteks
B supresintaktik butunlik
C mikroteks
D gap

38. 
    Nuqtalar o’rniga mos so’zni qo’ying. “…... mazmuniy va structural tugallikka ega bo’lgan yirik sintaktik struktura” ?
    

A matn
B gap
C so’z birikmasi
D badiiy matn

39. 
    Nuqtalar o’rniga mos so’zni qo’ying.
    

“…… bu eng avvalo,nutq formasi u og’zaki va yozma holda ifodalanishi mumkin.” ?
A matn
B gap
C nutq
D so’z birikmasi

40. 
    Supersintaktik butunlik nima?
    

A mikromatn
B makromatn
C matn
D gap

41. 
    Bir butun yozma nutq asari nima?
    

A mikromatn
B makromatn
C matn
D gap

42. 
    Matn bo’lishi uchun komponentlar orasida qanday bog’lanishlar bo’lishi shart?
    

A mazmuniy va sintaktik
B mazmuniy va grammatik
C mazmuniy va fonetik
D mazmuniy va leksik

43. 
    Matnning eng kichik birligi?
    

A gap
B so’z
C ohang
D tovush

44. 
    Aktual so’zining ma’nosi?
    

A lot. Eng muhim,dolzarb
B lot. Haqiqiy,toza
C lot. Sohta
D lot. Qism,bo’lak

45. 
    Sintaksisning o’rganuvchi obyektlari sifatida matn nechinchi planda turadi?
    

A 1-plan
B 2-plan
C 3-plan
D 4-plan

46. 
    Matn strukturasi tarkibiga kiruvchi komponentlar qaysilar?
    

A gap,supersintaktik butunliklar,abzast,period
B gap,so’z birikmasi,bo’g’in, period
C period,gap,mikromatn,makromatn
D gap,abzast,period

47. 
    O’rta hajmdagi matnlarga qaysi janrlarni kiritish mumkin?
    

1. 
   hikoya, qissa, she’r, doston, ‘oema
   
2. 
   hikoya, qissa, she’r, doston, feleyton
   
3. 
   hikoya, qissa, she’r,ishonch xati, tushuntirish xati
   
4. 
   hikoya, qissa, she’r, roman, drammatik asar
   

48. 
    Makromatnning eng kichik birligi nima?
    

1. 
   Abzats
   
2. 
   Bo’limlar
   
3. 
   Qismlar
   
4. 
   Fasllar
   

49. 
    1) Sodda ga’dan iborat bo’lgan abzatslar;
    

2) Qo’shma ga’dan iborat bo’lgan abzatslar;
3) ‘eriodik nutq formasidan iborat abzatslar;
4) Su’erfrazali sintaktik butunlikdan iborat abzatslar;
5) Ko’chirma-o’zga ga’dan iborat abzatslar.
Abzatslarning strukturasiga ko’ra ko’rinishlari to’g’ri ifodalangan javobni aniqlang.

1. 
   1,2,3,4,5
   
2. 
   1,2,3,4
   
3. 
   2,3,4
   
4. 
   2,3,4,5
   

50. 
    Asosan o’tgan zamon shaklida, birinchi shaxs birlik yoki ko’’likda ifodalanuvchi, voqea – hodisalar kichik yoki keng qamrovli bo’ladigan, ohang sekin - asta ko’tarilib boruvchi va izchil va yaxlitlovchi bo’ladigan matn turini aniqlang.
    

1. 
   Hikoya mazmunli matn.
   
2. 
   Tasviriy mazmunli matn.
   
3. 
   .Izoh mazmunli matn.
   
4. 
   Didaktik mazmunli matn.
   

51. 
    Said Ahmad aka boshchiligida bir guruh adiblar olis tog’ qishlog’iga yetib bordik. Mehmonga chaqirishdi. Uy to’la odam. Davra boshida to’rvadek soqoli ko’ksiga tushgan qariya o’tiribdi. Hamma unga ta’zim bajo qiladi. Davraga kim kelib qo’shilmasin chol uzundan-uzoq duo o’qiydi. «Sen ham mening yoshimga yetib yurgin, bacham», deb fotiha tortadi. Bir xil duo takrorlanavyergach, Said Ahmad aka so’radi: -Necha yoshga chiqdingiz, taqsir? -Menba?-dedi chol salmoqlab. –Ikkam jetmishga bordim. -Voy bo’-o’-o’!-dedi Said Ahmad aka bosh chayqab. –Agar sening duoing mustajob bo’lsa, men sakkiz yil avval o’lib ketishim kerak ekan-da, ukam? Men etmish oltiga chiqdim! Turaqol endi, joy almashamiz! (O’.Hoshimov).