Tilshunoslik kafedrasi aslonova risolatning zamon deyksisi

zamon 
(vaqt) 
deyksisi 
vositalaribajaradi.
Zamon deyksisi xuddi makon deyksisi kabi jiddiy o’rganilgan, dunyo tillarida 
bu ikki asosiy turdagi elementlar bilan amalga oshiriladi: ko’rsatish olmoshlariva 
ularning o’xshashliklarini o’z ichiga olgan otli guruhlar (shu o’rmonda, shu yili) va
ravishlar turiga kiruvchi elementlar (bu yerda, bugun, avval). Bundan tashqari,
ko’p tillarda paytni ifodalash uchun shu nomdagi grammatik toifa mavjud: “Men
maqola yozyapman” iborasi hozirgi zamon fe’li bilan gapirilayotgan paytni
7
Ҳожиев А. Фeъл. // Ўзбeк тили грамматикаси, Т., I том, Морфология. –Т.: Фан, 1975. -366-б

---

34 
bildiradi. O’zbek tilshunoslaridan Huriniso Usmonova “O’zbek tili va adabiyoti” 
jurnalining 2006-yil 6-sonida “Payt uzvli propozitiv nomlar” nomli maqolasini
e’lon qildi. Muallif ushbu maqolasida makon va zamonning munosabatini, o’zbek
tilida ularning ifodalanishi xususida izlanishlarini, fikrlarini bayon qilgan. Payt 
uzvli propozitiv nomlar ko’p jihatdan o’rin uzvli qurilmalarga yaqin turadi. 
Chunki, “zamon va makon moddaning asosiy yashash shakli hisoblanadi. Shuning 
uchun ham zamon va makon modda bilan uzviy bog’liq, universal va 
umumiyxususiyatga ega bo’lganhodisadir”. Zamon vaziyati muayyan lisoniy 
vositalar yordamida ifodalanganligi tufayli , u grammatikadagi zamon shakllari 
semantikasining asosi sanaladi. Gap predikatining predikativlik shakli orqali 
absolyut zamon ma’nosi anglashilsa, gap tarkibidagi payt semasiga ega bo’lgan 
leksemalar orqali esa, ko’pincha, nisbiy zamon ma’nosi ifodalanadi. Temporal 
(zamon) argumentli subyekt-predikat qurilmalarida predikatning predikativ 
shakldan nopredikativ shaklga transformatsiyaqilinishi natijasida uning barcha 
argumentlari shu qurilmaning ichki uzvlariga aylanadi va barcha ichki uzvlar bir 
butun holda gap tarkibidagi asosiy predikatga nisbatan argument bo’lib keladi. 
Falsafiy kategoriya sifatidagi zamonning ikki xil turi kabi lisoniy kategoriya 
sifatidagi zamonning ham ikki xil turi ajratiladi: 
1)
Absolyut zamon ma’nosi; 
2)
Nisbiy zamon ma’nosi. 
Agar harakat yoki vaziyatning nutq momentiga nisbatan munosabati
e’tiborga olinsa, absolyut zamon harakat yoki vaziyatning nutq momentiga 
nisbatan emas, balki, boshqa momentga munosabatiga qarab belgilansa, nisbiy 
zamon hisoblanadi. Ega pozitsiyasida kelgan propozitiv nomning uyushtiruvchi 
markazi, odatda, predmet bo’lgani sababli, payt uzvli qurilmalarning payt 
anglatuvchi vositalari ko’proq paytga munosabat bildiruvchi vositalar bilan 
ifodalanadi. O’rin uzvli propozitiv nomlar singari, payt uzvli propozitiv nomlar 
ham ega pozitsiyasida kelganda, ularning kengayishi sifatdosh oborotlar hisobiga 

---

35 
bo’lishi kuzatiladi. Masalan: Haligina derazadan qiya tushib o’tgan kunham g’oyib 
bo’ldi. Ega pozitsiyasida kelgan qurilmaning markazi bo’lgan “kun” leksemasi 
o’zgarib kelyapti. Sifatlovchi tarkibidagi “tushib turgan” ifodasi boshqa a’zolarni 
o’ziga ergashtirib kelgan. Payt uzvli qurilmalar o’rin uzvli sintaktik qurilmalarga 
ancha yaqin turadi. Moddaning muayyan zamon va makon bilan aloqadorligi inson 
ongidan tashqaridagi obyektiv jarayon bo’lib, bu obyektiv jarayonni inson sezgi 
a’zolari orqali ongidaaks ettiradi. Inson ongida aks etuvchi moddaning zamonga 
munosabati zamon (temporal) vaziyati sanaladi. M. Xaspelmat (1997) ishlarida 
ko’rsatilishicha, dunyo tillarida zamon (vaqt) iboralari (xuddi shuningdek, deyktik 
iboralar ham) odatda makon (o’rin) iboralaridan hosil bo’ladi. Rus tilidagi proshloe 
(o’tmish) so’zi bunga misol bo’la oladi. Bu an’anaviy jarayon keng metaforaga 
asoslangan.