Tilshunoslik kafedrasi aslonova risolatning zamon deyksisi

2.2. Zamon ifodalovchi birliklar uslubiyati. 
Zamon ma’nosini ifodalovchi birliklarni ko’zdan kechiradigan bo’lsak, 
olmoshlar katta hajmni egallaganligini ko’rishimiz mumkin. Shu bilan bir qatorda 
boshqa til birliklari ham zamon ma’nosini ifodalay oladi. Masalan, mustaqil so’z 
turkumlaridan son va ravishlar ham shunday xususiyatga egadirlar. Misol uchun 
oladigan bo’lsak, kechqurun, ertalab, tushlikda, saharda, avval, keyin, so’ng 
ravishlari ham paytni ifodalaydi yoki ularga ishora qilib, deyktiklik xususiyatini 
namoyon etadi: Nigora ertalab hamma ishlarni qilib bo’ldi, so’ng xolasinikiga yo’l 
oldi, gapining ikkinchi qismida qo’llangan “so’ng” ravishi birinchi qismdagi 
birikmaning o’rnida kelib, nutqiy ortiqchalikdan saqlagan va tejamkorlikka 
erishilgan. Deyksis hodisasiga oid masalalar muhokamasibilan mashg’ul olimlar 
makon va zamon deyksislaridan qaysi biri asosiy ekanligini aniqlashga intiladilar. 
Bunday muammo paydo bo’lishining sababi bu ikki turdagi deyksisning matn 
tarkibida o’zaro munosabatda bo’lishi , biri ikkinchisini taqozo etishi, lozim 
bo’lganda, o’zaro o’rin almashtirishimumkinligidadir. Bundan tashqari, yagona bir 
ibora 
vositasida 
ikkala 
deyktik 
mazmunni 
ifodalash 
imkoniyatining 
mavjudligidadir. So’zsiz, makon deyksisi zamon deyksisiga nisbatan mantiqan va 
nutqiy faoliyatdagi o’rni jihatidan muhimroq. Boshqacha aytganda, makon 
deyksisi doimo yashirin(gan) zamon deyksisi bilan birikib ketadi.Nihoyat, deyksis 
hodisasining 
ijtimoiy 
belgilari 
haqida 
gapiriladigan 
bo’lsa,muloqot 
ishtirokchilarining roli, ularning ijtimoiy tabaqalanish darajalari ham so’zlovchi-
adresat 
munosabatida aniqlanadi. 
Bularning barchasibizningcha, deyktik 
iboralarning (ayniqsa, olmosh va ravishlarning) paydo bo’lishmasalasiga bir oz 
bo’lsa-da oydinlik kiritishi mumkin. Zero, tilning asosiy vazifasimuloqot vositasi 

---

42 
sifatida xizmat qilish bo’lsa, unda kommunikativ mazmunni ifodalashning asosiy 
vositalari bo’lgan deyktik belgilar boshqa lisoniy belgilardan oldinroq paydo 
bo’lishgan emasmikan!?Yohud deyksis tizimi lisoniy faoliyatni ta’minlovchi, til 
tizimi markazida turuvchi hodisa, deb e’tirof etilishi mumkinmi!?Ushbu 
savollarning ritorik ruhda qolishini istamasdik. Zero, voqelik idrokida qayerga? 
qayerda?qayergacha? qachon?qachongacha? qanday? qay yo’sinda? nima 
uchun?kabi savollarga javob izlashga majburmiz. Bu tarzdagi savollarning 
tug’ilishiga sabab voqelik idroki 
SHAXS
bilan bog’liq ekanligida. U voqelikni o’z 
ko’z o’ngida , tasavvurida kechayotgan hodisa sifatida qabul qiladi, uni o’ziga, o’z 
shaxsiga nisbatan baholab, bayon qiladi. Shuning uchun ham nutqiy tafakkur va 
lisoniy ong markazida idrok