Tilshunoslik fanidan seminar topshiriqlari

j) Strukturalizm

Tilshunoslik, adabiyotshunoslik, etnografiya, tarix va shu kabi gumanitar fanlarda struktur usullar va modellashtirishdan, formallashtirish, semiotika, matematikalashtirish elementlaridan foydalanish bilan bogʻliq yonalish; 20-asrning 20-yillarida paydo boʻlgan.

1181610412

L8-TOPSHIRIQ.

Krossword

2

3

S

I

S

T

E

M

A

1

D

I

A

L

E

K

T

I

K

A

5

M

O

R

F

I

4

L

I

N

G

V

O

S

E

M

I

O

T

I

K

A

T

I

8

7

K

R

A

U

H

I

Y

Krossword savollari:

1. 
   Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni nima?
   
2. 
   Belgilar nazariyasi haqidagi fan nomi?
   
3. 
   O’zaro zaruriy bog’langan qismlardan iborat butunlik qanday nomlanadi?
   
4. 
   Tilshunoslik va semiotikaning o’zaro maqsadli aloqaga, munosabatga kirishishidan tilshunoslik fanining qaysi sohasi shakllanadi?
   
5. 
   Xabarni berish jarayonidagi til birliklarining ketma-ketligi fanda qanday ataladi?
   
6. 
   Sistem tilshunoslikda leksemaning shakl tomoni qanday nomlanadi?
   
7. 
   Strukturalizm ta’limoti til nazariyasining asosi deganda nima tushuniladi?
   
8. 
   M.V. Lomonosov tilni qanday vosita deb tushundi?
   

9-topshiriq.

Epenteza - sóz órtasida tovush orrtirilishi . Bu hodisa asosan boshqa tillardan ózlashtirilgan sózlar tarkibida yuz beradi. Bunda yonma yon kelgan unlilar orasida bir undosh tovush, undoshlar órtasiga bir unli qoshib aytiladi. Doim- doyim, oila-oyila, hukm-hukum, faxr-faxir.

Diereza- Tushurib qoldirmoq hodisasi undosh tovushlarni talaffuzdan tushurib qoldirish bilan izohlanadi.gósht-gósh, tandir-tanir

Gaplologiya- yakka, oddiy va logiya sózdagi ketma -ket kelgan ikki bir xil yoki óxshash fonetik tarkibli bóğinlardan birining tushib qolishi. Bu hodisa soz yasalishi, koʻproq qoʻshma soʻz yasalish jarayonida kechadi.

Reduksiya- Tovush choziqligining qisqarishi yoki talaffuzning kuchsizlanishiga bogʻliq holda uning artikulatsion va akustik sifatlarining ózgarishi.

Akkomodatsiya- kózning turli masofadagi narsalarni ochiq ravshan koʻrishga moslashuvi.yaqin va uzoq masofadagi narsalar aksi toʻppa toʻgʻri koʻz toʻr pardasiga tushishi uchun koʻz gavhari qavariq yoki yalpoq bolishi kerak.

Metateza- oʻrnini almashtirish. Sózdagi tovushlarning oʻzaro oʻrin almashtirish tovush oʻzgarishlarining bir turi. Tuproq- turpoq.

Singarmonizm- birga va ohangdoahlik va uygʻunlik unlilar garmoniyasi asosan turkiy tillarda qisman moʻgʻul, tungusmanjur, finugor, paleoosiyo tillarida uchraydigan fonetik hodisa.

Assimilatsiya- birikish ózlashtirish oʻxshatish. Tirik organizmlar uchun xos boʻlgan moddalar almashinuvining bir tomoni, tashqi muhitdan olinadigan moddalardan organizm uchun zarur murakkab moddalar hosil boʻlishi.

Intonatsiya- talaffuz qilaman. Nutqning ohangi, uning maromiy musiqiy tomoni; tovushining navbatma navbat koʻtarilishi va tushishi.

Proklitika- urugʻli sozdan oldin kelib urgʻu qoʻshilib ketadigan sóz.



10-topshiriq.

Keltirilgan misollarning qaysi biri giponimiya, graduonimiya va partonimiyaga tegishliligini aniqlang.

1. 
   Firma shirkat kompaniya xolding.
   

Go’dak bola o’spirin yigit kishi erkak chol. GRADUONOMIYA

2. 
   Vaqt (butun nom, xolonim) sahar tong ertalab choshgoh
   

peshin oqshom nomozshom kechqurun xufton.GIPONOMIYA

Oyoq tirnoq kaft tovon tizza boldir son.

3. 
   PARTONOMIYA
   

“Tushunchalar tahlili” metodi

11-topshiriq.


Sizningcha bu tushuncha qanday ma’noni anglatadi

Tushunchalar

Atamalar

(Terminlar)

Grammatika

Sózlarning gapda ózgarishi va ózaro birikib gap hosil qilishidir.

Morfologiya

Soz shakllari haqidagi taʼlimot.

Morf

Sózning eng kichik maʼnoli qismi.

Morfema

Óziga xos shakl va manoga ega boʻlgan boshqa maʼnoli qismlar ha boʻlinmaydigan soz.

Suppletivatsiya

Turli ozakli yoki turli asosli soʻzlarning bir grammatik juftlikka kirishi .


Reduplikatsiya

Sózdagi dastlabki bóginni yoki ózakni butun sózni takrorqolash bilan takroriy sóz grammatik shakl hosil qilish



Sintaksis

Sózning fonetik tuzilishi morfemik sóz tuzilishi nutq qismlari sóz birikmasi va gapdagi sózlarning sintaktik bogʻlanishlarini oʻrganadi.



Sintagma



Tema


Birga qoʻshilgan narsa. Ogʻzaki nutq yoki yozilgan matndan tegishli fan doirasida muayyan birlik sifatida ajratib olinadigan boʻlak.


Gapdagi aniq bolak

Gapdagi aniqlanmagan boʻlak

Rema

Klaster- metodi

12-topshiriq.


Tillar

tasnifi

Quyidagi keltirilgan ta’riflar qaysi tillar haqida ekanligini aniqlang.

1. 
   Ushbu tillar o’zak tillar deb atalib, ular so’z o’zgartirish tizimini mavjud emasligi bilan xarakterlanadi.
   
2. 
   Ushbu tillarda gap tarkibida so’zlarning birikib, huddi qo’shma so’zlar singari birgalikda yozilishi bilan xarakterlanadi.
   
3. 
   Ushbu tillarda fleksiya asosiy o’rin tutib, bir Grammatik vosita bir necha Grammatik ma’noni ifodalash uchun qo’llanilishi bilan ifodalanadi.
   
4. 
   Ushbu tillarda o’zak negiziga affikslarni muayyan ketma-ketlikda qo’shib borilishi va bunda har bir affiksnming alohida Grammatik ma’no ifodalashi bilan xarakterlanadi.
   

	Amorf tillar
	Agglyutinativ tillar
	Flektiv tillar
	Polisintetik tillar

13-topshiriq.

Quyidagi savollarga javob bering, izohlang va misol keltiring.

1. 
   Diglossiya va Bilingvizmni farqi nimada?
   
2. 
   Tillarning chatishuvi deganda nimani tushunasiz?
   
3. 
   Turli tillar sistemalarini tasniflash uchun me’zon vazifasini o’tovchi til sistemasi qanday nomlanadi?
   
4. 
   Differensiyatsiya va integratsiya jarayonlarining til taraqqiyotida qanday ahamiyat kasb etadi?
   
5. 
   Til va jamiyat o’rtasidagi o’zaro munosabatni tilshunoslikning qaysi tarmog’i o’rganadi?
   

_1. Bilingvizm ikki tillilik. Diglossiya esa bir tilning bir biriga ijtimoiy qarshi qoʻyilgan turli xil kichik tizimlarining oʻzaro taʼsiri.

2. Muayyan bir til yoki lahja tizimidagi unsurlarning ikkinchi bir til yoki lahja tizimidagi unsurlar bilan qóshilib ketishi.

3. Tillartasnifi deb nomlanadi.

4._Fanlarning yaqinlashishi va ózaro aloqa jarayoni differensiatsiya bilan birga kechadi.

5. Sotsiolingvistika órganadi.

14-TOPSHIRIQ.

ATAMALAR IZOHINI YOZING!!!

Atamaning o’zbek tilida nomlanishi	Atamaning ingliz tilida nomlanishi	Atamaning rus tilida nomlanishi	Atamaning izohi
Lingvopoetika	Lingvopoetika	Лингвороетика	Badiiy asarlarda qoʻllanilgan lingvistik birliklarning Badiiy estetik vazifalarining tilning konotativ funksiyasini oʻrganadi.
sotsiolingvistika	Sotsiolingvistika	Сотсиолингвистика	Tilshunoslik sotsiologiya ijtimoiy psixologiya fanlari tutashmasida rivojlanuvchi va tilning ijtimoiy tabiati uning ijtimoiy vazifalari ijtimoiy omillarning tilga taʼsir koʻrsatish mexanizmi hamda tilning jamiyat hayotida tutgan oʻrni bilan bogʻliq koʻplab muammolar majmuini órganuvchi ilmiy-nazariy soha.
psixolingvistika	Psixolingvistika	Психолингвистика	Nutqning hosil bólishi shuningdek nutqni idrok etish va shakllantirish jarayonlarini ularning til tizimi bilan ózaro bogʻlanishi holatida órganuvchi fan
etnolingvistika	Etnolingvistika	Етнолингвистика	Tilshunoslikning til va til egasi boʻlgan xalq orasidagi bogʻliqlik hamda munosabatlarni, til rivoji vazifaviy xususiyatlariga lisoniy, etnik omillarning birgalikdagi taʼsirini oʻrganuvchi sohasi.
neyrolingvistika	Neyrolingvistika	Нейролингвистика	Psixologiya fani sohasi, afaziyaning psixolingvistik jihatlarini oʻrganadi.
kompyuter lingvistikasi	Kompyuter lingvistikasi	Компйутер лингвистикаси	Tillarning matematik modellarini qurish, lingvistik muammolarni hal qiluvchi kompyuter dasturlarini ishlab chiqishga yoʻnaltirilgan soha.
kommunikativ lingvistika	Kommunikativ lingvistika	Коммуникативная лигнвистика	Tilning rivojlanishi taraqqiyotini kishilar hayoti, ularning nutqiy faoliyatlari bilan bogʻliq holda oʻrganishni yetakchi maqsad qilib oladi .
matematik lingvistika	Matematik lingvistika	Математик лингвистика	Tilshunoslikning tilni tadqiq etish va oʻrganishda matematik usullardan foydalanuvchi boʻlim. Matnning tabiiy tillar bilan baʼzi bir jihatlardan oʻxshash boʻlgan mavhum strukturalarni oʻrganuvchi boʻlim.

15-TOPSHIRIQ. To’g’ri/Noto’g’ri (True/False)

1. Metodologiya bu – tadqiqotchining ilmiy dunyoqarashi, uning tadqiq manbaini qanday tushunishi, unga qaysi metod bilan yondashishi, u haqda nazariy yoki amaliy bilimlar hosil qilishidir.

• 
  To`g`ri
  
• 
  Noto`g`ri
  

2. Metodning ilmiy, falsafiy ko’rinishlari mavjud.

• 
  To`g`ri
  
• 
  Noto`g`ri
  

3. Diaxron tadqiq metodlariga: tasviriy, qiyosiy-tarixiy, chog’ishtirish, tarixiy-qiyosiy, tipologik metodlari kiradi.

• 
  To`g`ri
  
• 
  Noto`g`ri
  

4. Qiyosiy-tarixiy metodning maqsadi tillarni umumlashtirishdan iborat.

• 
  To`g`ri
  
• 
  Noto`g`ri
  

5. Qiyosiy-tarixiy metodning asoschilari F. Bopp, R. Rask, Ya. Grimm, A. Vostokov hisoblanadi.

• 
  To`g`ri
  
• 
  Noto`g`ri
  

6. Distributiv tahlil metodining maqsadi lisoniy birliklarning nutqda joylashgan o’rnini, muayyan tartibda kelishini, o’zaro bog’lanishini o’rganishdan iborat.

• 
  To`g`ri
  
• 
  Noto`g`ri
  

7. Distributsiya – lisoniy birliklarni fonetik tahlil qilish jarayonidir.

• 
  To`g`ri
  
• 
  Noto`g`ri
  

8. Metodika – tadqiqotchining tadqiqot obyektini tekshirish usuli, individual ish olib boorish usuli, faktlarni yig’ish, tahlil qilib, umumlashtirish jarayonidir.

• 
  To`g`ri
  
• 
  Noto`g`ri
  

9. Chog’ishtirish metodi ikki va undan ortiq qarindosh yoki qarindosh bo’lmagan tillarni – til hodisalarini o’zaro qiyoslash usulidir.

• 
  To`g`ri
  
• 
  Noto`g`ri
  

10. Sinxron tadqiqot metodlariga quyidagilar kiradi. Tasviriy metod, qiyosiy-tarixiy metod, chog’ishtirish metodi, tipologik metod.

• 
  To`g`ri
  
• 
  Noto`g`ri