Tilshunoslik asoslari

GRAMMATIKA
Grammatika yunoncha “yozish san’ati” ma’nosini bildiradi. Hozirda u tilshunoslik fanining bir tildagi so‘z tuzilishi, gapda so‘zlarning o‘zgarishi va birikishini o‘rganadigan ilmning nomidir. U til qonunlarini o‘rganib, ularni yoritib beradi. Har bir tilning asosi uning fonetik sistemasi, leksikasi va grammatikasidir. Grammatika vositasida gap quriladi. Til birgina leksikaning o‘zidan emas, balki tilning lug‘at tarkibi + fonetik sistemasi, grammatikasidan iboratdir.

Grammatika so‘zlarning o‘zgarishi, gapdagi munosabati, o‘zaro bog‘lanishi haqidagi qoidalardan iborat bo‘lib, u tilning izchil xarakterini ko‘rsatadi. So‘z o‘zgarishining va gapda so‘z birikishining grammatik qoidalari bor. Har bir til o‘z grammatikasiga ega. Muayyan tilning grammatikasi umumiy qoidalar asosida o‘rganiladi, yaratiladi.

So‘zlarning o‘zgarishi, birikishi haqidagi qoida shu tildagi bir guruh so‘zlarga (masalan, otlar, fe’llarga) xos grammatik qoida bo‘lib umumlashadi. Masalan, kelishik qoidalarini olaylik. Akromga ayt, emas, Akromdan ayt, desak, o‘zbek tilining grammatika qoidasi buzilgan, o‘zbek tili grammatikasidan noto‘g‘ri foydalangan bo‘lamiz.

Grammatika so‘zning ma’nosi bilan qiziqmaydi. Predmetning nomi yoki og‘ir-yengilligi bilan qiziqmaydi. Grammatika uchun masalan, uy, dala, ariq, qog‘oz, non, idrok so‘zlarining umumlashgan grammatik xususiyati, predmetning nomini anglatishi muhim. Shuning uchun grammatika bu so‘zlarni ot kategoriyasiga kirgizib umumlashtiradi. O‘zbek tilidagi ot kategoriyasining grammatik xususiyatlaridan biri kelishiklarda turlanishidir. Otning yana bir grammatik xususiyati birlik va ko‘plik shakllarining mavjudligidir. Mana shu xususiyatlari va gapdagi vazifasi e’tiborga olinib, ular ot turkumiga kiritiladi. Demak, umumlashtirish, mavhumlashtirish tilning eng muhim xususiyatidir. Grammatika ikki qismdan – morfologiya va sintaksisdan iborat.

Har bir tilda grammatik qoidalarning yoritilish darajasiga qarab ilmiy va an’anaviy maktab grammatikasi yaratiladi. Grammatikaning morfologiya va sintaksis bo‘limlari o‘zaro zich bog‘langan. Fonetikani ba’zi olimlar grammatikaga kiritmaydi, mustaqil bo‘lim deb hisoblaydilar, ba’zilar grammatika tarkibiga kiritadilar. Ayrim amaliy mulohazalarga ko‘ra fonetikani ham grammatikaga qo‘shadilar. Demak, grammatik kategoriyalar, grammatik formalar, so‘z turkumlari (morfologiya) va gap bo‘laklari (sintaksis) haqidagi ta’limot grammatika deb ataladi.