Tilshunoslik asoslari

FRAZEOLOGIYA

Bironta sodda yoki murakkab fikrni ifodalash uchun gapiruvchi so‘zlarni ma’lum bir qonun-qoidaga asosan biriktiradi. Gapning sintaktik konstruksiyasiga mos ravishda tanlanayotgan so‘zlar ifodalanayotgan mazmunga va uslubiy vazifaga juda mos bo‘lishi kerak. Masalan, Bugun ertalabdan kun sovuq bo‘lyapti. Ushbu gapdagi so‘zlar gapiruvchi etkazmoqchi bo‘lgan fikrga mos bo‘lganligi uchun ishlatilgan.

Shu bilan birga, har bir tilda ma’lum so‘zlarning birikuvida o‘ziga xos cheklanishlar mavjud. Bu cheklanishlar antijasida tilda ma’lum bir so‘z birikmalari hosil bo‘ladiki, biz ularga odatlanib qolamiz. Bu so‘z birikmalaridagi so‘zlar o‘zaro semantik jihatdan bog‘liq bo‘lib qoladi.

Bu odatlanib qolingan so‘z birikmalaridan turg‘un birikmalarga o‘tish bir qadam bo‘lib qoladi. Turg‘un birikmalar deganimizda, har safar yangitdan so‘z birikmalarini moslashtirib o‘tirilmaydigan, nutqda tayyor bir butun tuzilma sifatida yaxlit qo‘llanadigan birikmalarni nazarda tutamiz.

Bu tipdagi turg‘un birikmalar ayniqsa terminologiya uchun xosdir. Masalan: oliy o‘quv yurti, engil avtomobil, ish yurituvchi kabi.

Ushbu so‘z birikmalarining tarkibidagi so‘zlar, yuqorida aytganimizdek, ifodalanayotgan mazmunga mos kelyapti. Lekin shunday hollar ham bo‘ladiki, mazmun butunligi bilan ifodalayotgan so‘zlar butunligi orasida nomoslik vujudga keladi. Mana shunday nomoslikka ega bo‘lgan so‘z birikmalari frazeologik birliklar deb ataladi. Ba’zan frazeologik birliklar erkin so‘z birikmalari bilan mos bo‘lishi mumkin.