Tilning leksik qatlamiga yangi kirib kelgan so‘z va atamalarning og‘zaki nutqda qo‘llanilish muammolari

Ilmiy yangliklar. O‘zbek xitoyshunosligida neologizmlarning nutqdagi muammolari monografik tarzda diaxronik va sinxronik tahlillari asosida o‘rganib chiqildi. Mazkur ishning yangiligi deb quyidagilarni belgiladik:
Bugungi kunda kundalik hayotda keng qo‘llaniladigan so‘zlarni o‘zlashtirish usuliga qarab guruhlarga ajratib chiqildi.
O‘zbek xitoyshunosligida ilk marotaba magistrlik ishi darajasida xitoy tiliga so‘z qarz olish usuli tahlilga tortildi.

Tadqiqotda qo‘llanilgan metodlar:

Metodlar:
tavsiflash
tarjima
funksional
Struktural tahlil
Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati. Dissertatsiyadan lingvistikada neologizmlarning tuzulish usullari mavzusi bo‘yicha qo‘llanmalar, maqolalar, neologizm bo‘yicha umumiy va xitoy tilidagi neologizmlar nazariyasi va metodikasi bo‘yicha filologlar uchun maxsus kurslar tayyorlashda keng foydalanish mumkin.
Ish tuzilishining tavsifi. Ilmiy tadqiqot ishi kirish, uch bob, olti paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati, ilovadan iborat.
Neologizm:

• Hali odatiy holga aylanmagan so‘zlar va tegishli ob’ektlarning kundalik nomlari, tushunchalar lug'atning passiv tarkibiga kiradi. Biroq, vaqt o‘tishi bilan yangi so‘zlar o'zlashtiriladi va passiv lug'atdan faolga o‘tadi.

Paydo bo‘lish sabablari:

• Yangi lug'atning paydo bo'lish sabablari:
• 1) yangi hodisalarni belgilash zarurati tufayli;
• 2) eski, eskirgan iboralar o‘rniga yangi so‘zlarga bo‘lgan moda ehtiyojidan kelib chiqishi mumkin bo‘lgan eski nomlarning yangilari bilan almashtirilishi munosabati bilan;
• 3) to‘ldiruvchilik hodisasi bilan bog‘liq holda, ular eski nomlar bilan yonma-yon yashab, uslublar, qo‘llanish holatlari bilan farqlanadi.

Xitoy tilining o‘zlashtirilgan lug‘atini lingvistik tadqiqotlari 20-asrning birinchi yarmida paydo bo‘ldi. Xitoy tilida “qarz so‘zi” tushunchasini ifodalash uchun bir nechta atamalar mavjud:

外来语 so‘zma-so‘z “tashqaridan kelgan til”;
借用语 “qarz olib foydalaniladigan so‘z”;
借字 “o‘zlashtirilgan iyerogliflar”. Ulardan eng keng tarqalgan variantlari
外来词 so‘zma-so‘z “tashqaridan kelgan so‘z”
借词 “qarzga olingan so‘z”
Xitoy tilida o‘zlashtirish usuli asosan ikki usul bilan o‘zlashadi:
semantik kalka orqali;
fonetik kalka orqali.
Xitoy tilining hozirgi rivojlanish bosqichida, dunyoning boshqa tillarida bo‘lgani kabi, so‘zlar asosan ingliz tilidan o‘zlashtirilgan. Amerika madaniyati har yili jahon sahnasida ham, Xitoyda ham o‘z ta’sirini kuchaytirmoqda.
Zamonaviy fonetik qarzga misol sifatida 因特网 [yīntèwǎng] inglizcha 'Internet' so‘zidan沙拉 [shālā] inglizcha salad ‘salat’, 丁克 [dīngkè] inglizcha dink ‘ikkisi ham ishlaydigan farzandsiz oila’, 克隆 [kèlóng] inglizcha clone ‘klon’, 卡拉 [kǎlā] inglizcha karaoke so‘zlarini keltirish mumkin.
Hatto qisqartmalarni ierogliflar bilan almashtirmasdan ham olish mumkin, masalan: MTV、CEO、 WTO、KTV.
Semantik qarz olish xorijiy lug'atni olishning eng muhim usuli hisoblanadi. Xitoy tilida semantik qarzlar xitoy lug'atining elementlaridan yaratilgan va shuning uchun ular grafik va tovush shaklida asl xitoy lug‘atidan hech qanday farq qilmaydi. Shuning uchun, qoida tariqasida, ular ona (xitoy) tilida so'zlashuvchilar tomonidan qarz sifatida qabul qilinmaydi, ular tilning leksik tizimiga osongina kiradi va nutqda erkin ishlaydi.
速溶 ‘tez eruvchan’ 速 ‘tez’ va 溶 ‘erimoq’ so‘zlaridan;
蜜月 ‘asal oyi’ 蜜 ‘asal’ va 月 ‘oy’ so‘zlaridan;
摇篮曲 ‘Alla’ 摇篮 ‘belanchak’ va 曲 ‘kuy’ so‘zlaridan;
轮舞 ‘aylana raqsi’ 轮 ‘aylana’ va 舞 ‘raqs’ so‘zlaridan;
信用卡 ‘kredit karta’ 信用 ‘kredit’ va 卡 ‘karta’ so‘zlaridan;
多元文化论 ‘multikulturalizm’ 多 ‘ko'p’, 元 ‘asosiy element’, 文化 ‘madaniyat’ va 论‘fikr, hukm’ so‘zlaridan.
Xitoy tilining o'ziga xosligi chet eldan olingan o‘zlashmalarning xitoy tilining lug‘atiga kirib borishiga yo‘l qo‘ymaydi degan fikr mavjud va xorijiy o‘zlashmalarning xitoy tiliga keng kirib borishiga to‘sqinlik qiluvchi sabablar ko‘rsatilgan.
Chet el so‘zlarining xitoy tiliga kirib kelishini cheklaydigan eng muhim sabablarga quyidagilar kiradi:
- ieroglif yozish;
- bo‘g‘inlarning qat’iy soni va tovushlarning qat’iy cheklangan birikmasi, bu xorijiy so‘zlarning tovushli takrorlanishi uchun katta qiyinchiliklar tug‘diradi;
- donor va retsipient tilda so‘z tovushining to‘liq o‘ziga xosligini saqlab qolishga imkon bermaydigan bo‘g‘inlarni ohanglash;
- boʻgʻin boʻlinishning morfologik/semantik ahamiyati (xitoy tilida boʻgʻin morfemaga teng boʻlib, har bir boʻgʻin alohida belgi sifatida yoziladi va ona tilida soʻzlovchi tomonidan maʼlum maʼno bilan bogʻlanadi)
Xitoy tilida fonetik o‘zlashmalarni moslashtirish darajasi:
to‘liq
to‘liq bo‘lmagan
qisman
V. V. Ivanov bir vaqtning o‘zida Xitoy tilida fonetik o‘zlashmalarni moslashtirish uchun uch darajaga ajratdi:
To‘liq rivojlanish
To‘liq rivojlanish (moslashtirish) bilan manba tilida va qabul qiluvchi tilda so‘zlarning ovozi tasodifiydir.
To'liq bo'lmagan rivojlanish
To'liq bo'lmagan rivojlanish (moslashtirish) bilan, xorijiy so‘zning tovushi, o‘zlashtirishda Xitoy tilida mumkin bo‘lgan so‘zning fonetik ko‘rinishiga yaqin (bir yoki ikki tovush o‘zgartirilishi yoki oxirgi undosh tovush tushib qolishi mumkin).
Qisman rivojlanish
Qisman rivojlanish (moslashtirish) bilan, Xitoy tilidagi o‘zlashma so‘zlarining ohangi faqat manba so‘zining ohangiga yaqinlashadi.
TO‘LIQ

• 摩登 módēng – zamonaviy (ingliz tilidan modern)
• 呔 tǎi – bo‘yin bog‘ (ingliz tilidan tie)
• 杜吗 dùmǎ – Duma (fikrlash) (russ tilidan Дума)

TO‘LIQ BO‘LMAGAN

• 白脱 báituō – saryog‘ (ingliz tilidan butter)
• 披亚诺 pīyànuò – pianino (ingliz tilidan piano).

QISMAN

• 德谟克拉西 démókèlāxī – demokratiya (ingliz tilidan democracy, fransuz tilidan démocratie).
• 伽必丹 jiābìdān – kapitan (ingliz tilidan captain).

Tabiiyki, fonetik o‘zlashmalar Xitoy tilida turli yo‘llar bilan o‘rnatiladi, ularning ba’zilari tilda erkin ishlaydi, boshqalari esa aslida xitoycha so‘zlar yoki semantik o‘zlashmalar bilan almashtiriladi.
德谟克拉西 démókèlāxī so‘zi bilan sodir bo‘lib buning o‘rniga hozirgi 民主 mínzhǔ (so‘zma – so‘z: xalq hukumronligi-yapon tilidan o‘zlashtirilgan).
摩登 módēng – zamonaviy, uning o‘rniga现代 xiàndài so‘zi qo‘llaniladi
Strukturaviy kalkalar xorijiy so‘zning tuzilishini oladi va uning har bir elementining so‘zma-so‘z tarjimasini beradi.
超人 chāorén – superman (超 chāo – super, 人 rén – odam)
月食 yuèshí – oy tutilishi (月 yuè – oy; 食 shí – tutilish).
Etimologik kalkalari, tuzilishidan qat’i nazar, xorijiy so‘zning ma’nosini ochib beradi.
人本学 rénběnxué– antropologia (人 rén – odam + 本 běn – ildiz + 学 xué – fan).
留声机 liúshēngjī – patefon (留 liú – qoldirmoq + 声 shēng – tovush + 机 jī – mexanizm).
Yarim kalkalar – bu so‘zlarning bir qismi-o‘zlashtirilgan so‘zning bir qismini fonetik taqlid qilish, boshqa qismi esa o‘zlashtirilgan so‘zning boshqa qismining so‘zma-so‘z tarjimasidir.
摩托车 mótuōchē (ingliz tilidan motor-car) – 摩托 mótuō (so‘z birinchi qismining fonetik yozilishi) + 车 chē – vagon (so‘zning ikkinchi qismining so‘zma-so‘z tarjimasi)
XX asr oxiri-XXI asrlarning boshlari Xitoy tilidagi harfli o‘zlashmalar (字母词zìmǔcí) uchun mutlaqo g‘ayritabiiy vaqt bo‘ldi. Xitoy tilidagi so‘z birikmalarining tadqiqotchilari Xitoy tili uchun bu yangi hodisani hisobga olmaydilar.
1, Harflik so‘zlarning o‘zlashtirilishi (qisqartmalar)
PC – Personal Computer – shaxsiy kompyuter;
MBA – master of Business administration – biznes boshqaruv magistri.
2. To‘liq yozilgan xorijiy so‘zlar
Call – qo‘ng‘iroq;
Style – uslub(stil).
3. Raqamli komponentni o‘z ichiga olgan qisqartmalar
B2С – business to customer – iste’molchilar uchun biznes;
C2C – consumer to consumer – iste’molchi uchun iste’molchi.
4. Ieroglif komponentlari va raqamlar bilan birgalikda alifbo o‘zlashmalarini o‘z ichiga olgan so‘zlar (bu so'zlar Xitoy tilida混血儿hùnxuè’ér – “metist”deb ataladi)
IT时代 IT shídài – axborot texnologiyalar davri;
BP族 – peyjerdan foydalanadigan insonlar (BP – Bell Pager – tovushli peyjer + 族 zú – qandaydir umumiy qiziqish bilan birlashgan insonlar guruhini ko‘rsatadigan - xitoycha suffiks).
e化 – elektronizatsiya (elektrlashtirish) (e – electronic – elektron + 化 huà – xitoy suffiksi «izatsiya»).
Alifbo abriviaturasiga xitoy tilining affiksi yoki yarim affiksi qo‘shilishi mumkin:
Xitoy tilida so‘z yasashning eng samarali usuli - so‘z yasash / o‘zak yasalishi natijasida sezilarli darajada ko‘proq neologizmlar shakllandi, bunda mavjud so‘z yasalish modellariga ko'ra, alifboli qisqartmaga xitoy tilining muhim o‘zak yoki so‘zi qo'shiladi.
VIP卡 – vipkarta, faxriy mehmon kartasi (VIP + 卡 kǎ – karta).
SIM卡 – mobil telefon uchun simkarta (SIM + 卡 kǎ – karta).
IT界 – axborot trxnologiyalari dunyosi (IT + 界 jiè – dunyo).
IT产业 – axborot texnologiyalari sanoati (IT + 产业 chǎnyè – sanoat).
Alifbo so‘zlari xitoy tilining shunday ajralmas qismiga aylandiki, ular asta-sekin shakllanadigan suffikslarni olish qobiliyatiga ega bo‘ladilar.
PR们 – jamoatchilik bilan aloqalar bo‘yicha mutaxassislar, piarchilar (PR + 们 men – shakllantiruvchi suffiks).
Alifbo tartibidagi so‘zlar bilan ifodalangan fe’l va sifatlar了 le, 过 guo, 着 zhe aspektual suffikslari bilan birikishi mumkin:
她时时call着我
U doim menga qo‘ng‘iroq qiladi.
Yangi xitoy lug‘atining quyidagi manbalarini aniqlash mumkin: so‘z shakllanishi va boshqa tillardan o‘zlashtirilishi.
Chet el so‘zlarining xitoy tiliga kirib kelishini cheklaydigan eng muhim sabablarga quyidagilar kiradi:
- ieroglif yozish;
- bo‘g‘inlarning qat’iy soni va tovushlarning qat’iy cheklangan birikmasi, bu xorijiy so‘zlarning tovushli takrorlanishi uchun katta qiyinchiliklar tug‘diradi;
- donor va retsipient tilda so‘z tovushining to‘liq o‘ziga xosligini saqlab qolishga imkon bermaydigan bo‘g‘inlarni ohanglash;
- boʻgʻin boʻlinishning morfologik/semantik ahamiyati (xitoy tilida boʻgʻin morfemaga teng boʻlib, har bir boʻgʻin alohida belgi sifatida yoziladi va ona tilida soʻzlovchi tomonidan maʼlum maʼno bilan bogʻlanadi)
Boshqa tillardan o‘zlashtirishga kelsak, u quyidagilarga bo‘linadi: fonetik o‘zlashma, semantik o‘zlashtirish, fonetik-semantik o‘zlashtirish, semantik-fonetik olish, umumiy so‘z bilan fonetik olish. Eng keng tarqalgan usul - fonetik. Bu ommaviy axborot vositalarining yangilikka intilishi bilan bog'liq.
Shunday qilib, ushbu tadqiqotning maqsadiga erishildi va uning vazifalari hal qilindi.