Tillayev Xurshidjon Sulaymon o`g`li, tmi katta o`qituvchisi

2016 yil

Agrosanoa

t 

kompleksi

9,2%

Banklar

86,3%

Sanoat

0,3%

Boshqalar

2,2%

Sug'urta

0,5%

Qurilish

0,5%

Lizing

1,0%

2017-yil

---

 

www.wc.tseu.uz                                          

3

                                            

www.tseu.uz

 

1-jadval 

Bank aktivlari tarkibida qimmatli qog`ozlarga qo`yilmalar dinamikasi [1, 16] 

 

№ 

Aktivlaar 

tarkibi 

2016-y. 4-kv. 

2017-y. 4-kv. 

mlrd. 

so`mda 

jami

ga nisbatan 

foizda 

mlrd. 

so`mda 

jami

ga nisbatan 

foizda 

1

. 

Qimmatli 

qog`ozlarga 

investitsiyalar  

973,3 

1.54

% 

926,6 

0,8% 

2

. 

Qimmatli 

qo`gozlarning 

oldi sotdi hisobi 

46,3 

0,07

% 

79,6 

0,07

% 

3

. 

Qimmatba

ho metallarning 

oldi-sotdi hisobi 

0,0 

0,0 

% 

0,1 

0,0% 

 

Qimmatli 

qogozlarga bank 

qo`yilmalari 

– 

JAMI  

1 019,

6 

1,61

% 

1 006,3 

0,87

% 

 

JAMI 

AKTIVLAR 

63 402

,5 

100

% 

115 15

8,5 

100

% 

 

Yuqoridagi  jadvaldan  ko`rishimiz  mumkinki,  2017  -  yil  4-kvartal  oxirida  fond  bozorida 

ishtirok etuvchi tijorat banklari tomonidan investitsion qo`yilmalarning brutto hajmi o`tgan yilning 

shu davriga nisbatan, jami aktivlardagi tarkibi 0,74 %ga kamaydi va 1,006 trln. so`mga teng bo`ldi. 

Shu bilan bir qatorda, fond bozorida ishtirok etuvchi tijorat banklarining investitsion qo`yilmalari 

tarkibida keskin o`zgarishlar yuz bermagan. 

Qimmatli  qog`ozlar  tijorat  banklariga  qo`shimcha  kapital  keltiruvchi  kam  xarajatli 

instrumentdir.  Ular  qimmatli  qog`ozlarni  emissiyasidan  ustav  kapitali  uchun,  oborot  uchun  pul 

mablag`larini  jalb  qiladi.  Investitsion  va  boshqa  turli  vositachilik  faoliyatidan  qo`shimcha 

daromad  manbaini  yaratadi.  Qolaversa,  tijorat  banklari  qimmatli  qog`ozlar  orqali  pul  oborotini 

kengaytiradi,  tezlashtiradi  va  keng  jamoaning  bankdan  tashqari  oborotdagi  pul  mablag`larini 

o`ziga jalb qiladi. Oqibatda iqtisodiyotning mablag`lariga muhtoj sohalarini moliyalashtiradi. 

2017-yil davomida “Toshkent” Resrublika fond birjasida tijorat banklarining umumiy savdo 

aylanmasidagi  ulushi  86,3 foiz  yoki 257,6 mlrd.  so`mni tashkil qildi  [2].  Bu shuni ko`rsatadiki 

O`zbekiston  Respulikasida  qimmatli  qog`ozlar  bilan  bog`liq  operatsiyalar  ma’lum  bir  qatlam 

ichida qolmoqda. Ya’ni bu borada faqatgina bir nechta tashkilot ishtirok etmoqda. Bu esa birja 

savdolarida banklarning ulushini ortishiga olib kelmoqda. Tijorat banklarining qimmatli qog`ozlar 

bozoridagi ulushi boshqa sohalarga qaraganda katta bo`lsada, balansining aktiv qismida qimmatli 

qog`ozlar  bilan  operatsiyalar  ulushi  (foizda)  juda  kam  miqdorni  tashkil  etadi  va  bunga  mos 

ravishda uning qimmatli qog`ozlar operatsiyasidan keladigan daromadlari kamligini ham alohida 

ta’kidlash lozim. Vaholanki, xorij banklari tajribasida banklarning aktiv operatsiyalari tarkibida 

qimmatli  qog`ozlar  bilan  operatsiyalari  ulushi  kredit  operatsiyalaridan  keyingi  ikkinchi  o`rinda 

turadi. 

O`zbekiston qimmatli qog`ozlar bozori tizimining faoliyati va shakllanishida banklar muhim 

o`rin  egallaydi.  Banklarga  boshqa  xo`jalik  yurituvchi  subyektlar  bilan  solishtirganda  qimmatli 

qog`ozlar bozorida faoliyat yuritish uchun keng sharoitlar mavjud. Buning asosiy sabablari sifatida 

quyidagilarni alohida ta’kidlab o`tish mumkin:  

- birinchidan, odatda banklarda yuqori malakali kadrlar yig`iladi;  

-  ikkinchidan,  banklar  to`g`risidagi  qonunchilik,  aksionerlik  jamiyati  shaklidagi,  ya’ni 

---

 

www.wc.tseu.uz                                          

4

                                            

www.tseu.uz

 

qimmatli  qog`ozlarni,  jumladan,  aksiya  chiqarishni  amalga  oshiruvchi  emitent  tijorat  banklari 

faoliyatini tartibga soladi; 

- uchinchidan,  oddiy  korxona  va  tashkilotlar  bilan  solishtirganda  banklar  yirik  investor 

sifatida  fond  bozorida  qatnashish  uchun  zarur  sharoit  yaratuvchi  ahamiyatli  xususiy  va  qarz 

mablag`larini  jalb  qilish  imkoniyati  mavjud.  Nihoyat,  O`zbekiston  resrublikasi  qonunchiligi 

qimmatli qog`ozlar bozorida banklar faoliyatini hech qanday cheklamaydi va bir vaqtda banklar 

o`z mijozlarining moliyaviy xo`jalik faoliyati haqidagi keng axborotlarni olish imkoniyatiga ega, 

bu ularga bunday ma’lumotlarni olishda chegaralangan oddiy investorlar oldida afzalliklar beradi. 

O`zbekistonda  banklarni  tijorat  va  investitsion  faoliyatini  qat’iy  cheklovchi  qonunlar 

mavjud emas, shuning uchun tijorat  banklari  fond bozorining professional  ishtirokchilariga xos 

funksiyalarni  erkin  bajaradi.  Qonunchilikka  muvofiq  bank  faoliyatini  amalga  oshirishga 

litsenziyasi  mavjud  tijorat  banklari  qimmatli  qog`ozlar  bozorida  investitsiya  vositachisi, 

investitsiya  aktivlarini  ishonchli  boshqaruvchi,  investitsiya  maslahatchisi,  transfer-agent  va 

depozitariy  sifatida  professional  faoliyatni  amalga  oshirishi  mumkin.  Bunda  tijorat  banklari 

tomonidan ko`rsatilgan faoliyat turini amalga oshirish uchun alohida litsenziya talab etilmaydi. 

Korporativ obligatsiyalar bozorini rivojlantirish munosabati bilan O`zbekistonning alohida 

banklar obligatsiyalarning chiqarilishi va birlamchi joylashtirishni tashkil etishda vositachi sifatida 

bu  qimmatli  qog`ozlarning  birlamchi  joylashtirilishida  faol  ishlay  boshladi.  Yaqin  kelajakda 

fikrimizcha,  O`zbekiston  Resrublikasi  banklariga  investitsiya  va  moliyaviy  maslahat  berish, 

aktivlarni  tasarruf qilish,  depozitar xizmatlar, trast xizmatlari, transfer-agent xizmatlari turlarini 

rivojlantirishni mo`ljallash talab etiladi.  

Shuning bilan birgalikda Resrublikada ayrim tijorat banklarining qimmatli qog`ozlar bilan 

amalga  oshirilayotgan  investitsion  operatsiyalarining  rivojlanmaganligi  va  ularning  investitsion 

faoliyatini  takomillashmaganligi  hamda  ularda  qimmatli  qog`ozlar  portfelining  diversifikatsiya 

darajasi  pastligi,  investitsion  portfeldagi  risk  darajasining  yuqoriligi  kabi  muammolar  ham 

mavjuddir. 

O`zbekiston  fond  bozorida  resrublika  banklari  investitsiya  faoliyati  ko`lamini  yanada 

kenggaytirish  masalasi  ularda  qabul  qilinayotgan  rivojlanish  investitsiya  strategiyalarining 

samaradorligiga bog`liq  bo`ladi. Tijorat  banklarining rivojlanish  investitsiya strategiyalari sifati 

deganda turli aktivlar to`lamiga ma’lum bir usullar va texnologik imkoniyatlarning qo`llanilishi 

tushuniladiki,  ular  oldin  investitsiya  qilingan  mablag`ni  saqlab  qolishga,  daromadlilikning  eng 

katta darajasiga erishishiga imkon beradilar. Boshqacha so`z bilan aytganda, portfelni boshqarish 

jarayoni  portfelning  asosiy  investitsiya  sifatining  hamda  portfel  egasi  manfaatlariga  muvofiq 

bo`lgan uning xususiyatlari saqlanib qolinishiga yo`naltirilgan bo`lishi kerak. 

Portfel  investitsiyalash  strategiyasini  amalga  oshirish  jarayonida  aksiyadorlik  jamiyatlari 

investitsiya  bo`linmalari  xodimlari  investitsiya  portfeli  tanlangan  investitsiya  strategiyasi  turiga 

muvofiq  bo`lishiga  erishishlari  kerak.  Bunda,  portfel  investitsiyalash  faol  strategiyasi  qimmatli 

qog`ozlar  bozori  imkoniyatlaridan  maksimal  tarzda  foydalanishga,  passiv  strategiya  esa  – 

aksiyadorlik  korxonalari  risklarini  minimallashtirish  hisobiga  portfelni  shakllantirishning 

muvozanatlash-tirilgan yondashuvini ta’minlashga yo`naltirilgan bo`lishi kerak. 

Portfel  investitsiyalashni  amalga  oshirish  jarayonida  O`zbekiston  tijorat  banklari 

shakllantirilgan  qimmatli  qog`ozlar  portfelini  boshqarishning  ham  aktiv  ham  passiv  usullarini 

erkin qo`llay olishlari lozim. 

Banklar  investitsiya  faoliyatini  rivojlantirish  uchun  quyidagilarni  amalga  oshirish 

ta’minlangan bo`lishi lozim deb hisoblaymiz: 

- banklarning investitsiya portfelini tashkil etish va boshqarishning samarali mexanizmlarini 

joriy etish; 

-  korporativ  qimmatli  qog`ozlar  bozorining  rivojlanishida  banklarning  tutgan  o`rni  va 

ahamiyatini oshirish choralarini ko`rish; 

-  banklarda  portfel  diversifikatsiyasi  evaziga  investitsiya  riskini  pasaytirish,  jahon 

amaliyotida investorlar iqtisodiyotning turli xil tarmog`iga tegishli korxonalar aksiyalariga egalik 

---

 

www.wc.tseu.uz                                          

5

                                            

www.tseu.uz

 

qilib,  investitsiya  riskini  pasaytirishadi.  O`zbekistonda  qo`yilmalarni  diversifikatsiyalashning 

mushkul  tomoni  shundaki,  umuman  olganda  aksiyalar  bozori  nolikvid  hisoblanadi,  ya’ni 

aksiyalarga  ommaviy  talab  va  taklifning  yo`qligi.  Aksiyadorlik  kapitalning  aksariyat  qismi  70-

80% nazorat paketlarda, ya’ni strategik investorlar ixtiyorida; 

-  fond  bozorida  banklar  tomonidan  qimmatli  qog`ozlar  bilan  amalga  oshiriladigan 

operatsiyalar bo`yicha soliq mexanizmida birmuncha yengilliklar va imtiyozlar joriy etilishi lozim; 

- birja savdolarida sotiladigan moliyaviy instrumentlar sonini ko`paytirish, ya’ni moliyaviy 

fyuchers,  opsion,  depozitar  tilxatlar  va  ipoteka  obligatsiyalarini  joriy  etish.  Bu  holat  qimmatli 

qog`ozlar bozorida banklarning faollashuviga va fond bozori aylanmasining oshishiga olib keladi; 

-  Respublika  tijorat  banklarining  qimmatli  qog`ozlarini  xalqaro  fond  birjalarida  sotishni 

ta’minlash mexanizmini ishlab chiqish lozim. 

Yuqorida  sanab  o`tilgan  chora-tadbirlarning  o`z  vaqtida  amalga  oshirilishi  respublika 

banklari  raqobatbardoshligini  oshirishga  xizmat  qilib,  ularning  nafaqat  milliy  fond  bozorida 

investitsion faolligi  oshishiga balki  xalqaro kapital  bozorida ham  faol  ishtirokchiga aylanishiga 

imkon beradi, O`zbekistonda investitsiya muhitining yanada qulayroq bo`lishiga olib keladi. 

 

Foydalanilgan adabiyotlar: 

1. “Ahbor-Reyting” agentligining tahliliy ko`rsatkichlari. Fevral, 2018-yil. №50, 16-b.  

2. AJ “Toshkent” RFBning yillik hisoboti ma’lumotlari. 

3.  O`zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  2017  yil  7  fevraldagi  PF-4947-sonli 

“O`zbekiston  Respublikasini  yanada  rivojlantirish  bo`yicha  harakatlar  strategiyasi  to`g`risida” 

farmoni. www.lex.uz - O`zbekiston Respublikasi Qonun xujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi.