Tili va adabiyoti universiteti

oyoq ildi. SHahodat barmog‘ini boshi uzra nish etdi.       
  
 
156
 Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Сўз эстетикаси. –Т.: Фан, 1981, 24-б. 

---

 
93 
Chet va haqorat so‘zlari 
 
Badiiy adabiyotda muayyan tasvir maqsadi bilan o‘zga tilga oid so‘z va 
iboralar qo‘llanishi kuzatiladi. Tilning lug‘at tarkibiga kiritilmagan, faqatgina 
og‘zaki  nutqda  mavjud  bo‘lgan  bunday  chet  so‘zlaridan  badiiy  nutqda 
qahramon  xarakteri,  milliy  mansubligi  va  ichki  dunyosi  tasvirida  hamda 
voqea-hodisaga  xorijga  xoslik  ta’kidini  berish  maqsadida  ishlatiladi. 
SHuningdek,  voqealar  bo‘lib  o‘tayotgan  o‘ringa  ishora  qilish  yoki  nutqiy 
vaziyat va unda ishtirok etayotganlarning milliy mansubligi haqida ma’lumot 
berish istagi bilan ham kiritilishi mumkin. Bunday birliklar varvarizm (ayrim 
adabiyotlarda  ekzotizm)lar  deb  yuritiladi.    Masalan,  quyidagi  parchada  tatar 
millatiga  mansub  Fatxullin  ismli  amaldor  nutqida  keltirilgan  varvarizmlar 
qahramon  xarakterini  to‘liq  ochib  berishga  xizmat  qilgan:-  O‘xu,  tolkoviy 
malay  shul.  Bundan  otlichniy  kommunist  chiqa.  Ul  partiya  uchun  atisidan 
kechdi.  Dinsiz  ekanini  dokazat  etish  uchun  kolbasa  yib  kursatdi.  Buni  o‘z 
ko‘zingiz  bilan  ko‘rdingiz.  Tolko  patriot  kommunistgina  kolbasani  shulay 
eyishi mumkin. Bravo, bravo! (S.Ahmad)  
     Tilshunoslikda  vulgarizmlar  deb  ataluvchi  haqorat  so‘zlarida  o‘ta  salbiy 
munosabat, kamsitish, mensimaslik, haqorat kabi bir qator ifoda semalari juda 
ochiq ko‘rinib turgan bo‘ladi. Bunday so‘zlar ko‘proq nominativ ma’nolariga 
ko‘ra emas, ayni shu konnotativ ma’nolariga ko‘ra nutqda yashaydi. Haqorat 
so‘zlari badiiy asarlarda asosan, qahramonlar nutqida ishlatiladi. Lisoniy tahlil 
jarayonida  badiiy  asarga olib kirilgan vulgarizmlarni  kimning  (jinsi, ijtimoiy 
tabaqasi, mavqei, yoshi kabilar) nutqida ishlatilayotganligiga qarab guruhlash, 
qanday vaziyatlarda va nima sababdan  qo‘llanilayotganligini hamda ularning 
leksik-semantik  tarkibi,  shevaga  xoslanganligi  kabilarni  aniqlash  lozim 
bo‘ladi.  Misollar:  –Hey!  Baqqa  tush,  enag‘ar!,  Momo  qo-oldi...  YUraging 
sovudimi,  haromi?  Endi  yaylov  keng  bo‘ldi  senga!  Bog‘da  javlon  urasan,