Tili va adabiyoti universiteti

Antiteza  (antithesis  –  qarama-qarshi  qo‘yish,  zidlash)  deb  mantiqiy 
jihatdan  qiyoslanuvchi  fikr,  tushuncha,  sezgi  va  timsollarni  qarama-qarshi 
qo‘yish, zidlash hodisasiga aytiladi. Voqea-hodisalar mohiyatidagi ziddiyatni 
ochish  uchun  asosan,  badiiy  nutqda  zid  ma’noli  qo‘shimchalar,  zidlovchi 
bog‘lovchilar,  so‘z  va  iboralardan  foydalaniladi.  «Zidlashda  voqea,  hodisa, 
belgilarni  o‘zaro  zid  qo‘yib  shulardan  birining  belgisi  alohida  ta’kidlanadi. 
Zidlash  hodisasi  ham  ikki  komponentdan  iborat  bo‘ladi  va  keyingi 
komponentdan  anglashilgan  mazmun  ta’kidlanadi.  Demak,  zidlashda  ikki 
qism mavjud: zidlovchi qism va zidlash asosida ta’kidlanuvchi qism». Zidlash 
asosan  bog‘langan  va  bog‘lovchisiz  qo‘shma  gap  shakllarida  kuzatiladi. 
Badiiy  matnni  lisoniy  jihatdan  tahlil  qilishda  zidlantirishdan  yozuvchining 
ko‘zda tutgan maqsadi nima ekanligini aniqlash talab qilinadi. Yozuvchining 
mahorati  zidlantirilayotgan  voqeliklar  uchun  tanlangan  ifoda  materialida 
yanada  aniq  ko‘rinadi.  Masalan:  Noningni  yo‘qotsang  yo‘qot,  nomingni 
yo‘qotma!  (O‘.Hoshimov)  Bu  misolda  bir-biriga  aloqasi  bo‘lmagan  ikkita 
tushuncha - non va nom zidlantirilyapti. Nega? Yozuvchi nima uchun bu ikki 
tushunchani  qarama-qarshi  qo‘yyapti?  Aslida  non  –  hayotning,  tiriklikning 
ajralmas  bo‘lagi.  Bir  parcha  non  topib  eyish  uchun  odamzod  mehnat  qiladi, 
ter to‘kadi. Ammo hayotda o‘sha bir parcha nonni topaman deb o‘z nomiga, 
sha’niga  dog‘  tushirayotganlar  ham  uchrab  turadi.  Non  zarur,  lekin  nom 
undan ham muhim ekanligi mazkur misolda ta’kidlanmoqda. Haqiqatan ham 
nonini yo‘qotgan uni qaytib topishi mumkin, lekin o‘z nomiga, sha’niga dog‘ 
tushirsa-chi?  Uni  qaytib  tiklab  bo‘lmaydi.  Bu  misoldagi  «non»ni  «hayot 
uchun  kerak  bo‘lgan  hamma  narsa,  mol-dunyo»  ma’nosida  ham  tushunish 
mumkin. Yoki: Nodonlar davrasida kar bo‘l. Donolar davrasida soqov bo‘l... 
(O‘.Hoshimov)  Bu  misolda  antitezaning  ifoda  materiali  sifatida  nodon  – 
dono,  kar  –  soqov  birliklari  keltirilgan.  Bolalikda  dunyo  kengu  kiyim  tor.  
Keksayganda  kiyim  kengu  dunyo  tor...(O‘.Hoshimov)  Zidlanishni  yuzaga 
keltirayotgan birliklar (bolalik – keksalik, keng – tor, keng dunyo – tor dunyo, 
tor  kiyim  –  keng  kiyim)  xiazmatik  konstruksiya  shaklida  kelib  kontrastlikni 
yanada bo‘rttirib ifodalashga xizmat qilgan.  
Adabiyot  ilmida  oksyumoron  deb  ataluvchi  hodisada  ham  mantiqan 
biri  ikkinchisini  inkor  etadigan,  bir-biriga  mazmunan  zid  bo‘lgan  ikki 
tushunchani  ifodalovchi  so‘zlar  o‘zaro  qo‘shib  qo‘llaniladi.  Oksyumoron 
grekcha  so‘z  bo‘lib,  «o‘tkir  lekin  bema’ni»  degan  ma’noni  bildiradi.  Ular 

---

 
103 
ayrim  adabiyotlarda  «okkozional  birikmalar»,  «noodatiy  birikmalar»  yoki 
«g‘ayriodatiy  birikmalar
166
»  deb  ham  yuritiladi.  Bunday  birikmalar 
individualligi,  yangiligi,  ko‘nikilmaganligi  va  ohorliligi  bilan  tasvir 
ifodaliligini  ta’minlaydi:  Sokin  hayqiriq  (M.Ali).  Otashin  muz,  yong‘inli 
daryo, so‘qir lomakon, qora nur, yalang‘och shuur, yaxlagan sarob (R.Parfi), 
oppoq  tun,  so‘zsiz  suhbat  kabi  birikmalar  oksyumoronga  misol  bo‘ladi. 
Bunday  g‘ayriodatiy  birikmalar  antitezaning  bir  ko‘rinishi  sifatida  talqin 
qilinadi.  Ma’lumki,  istalgan  ikki  so‘zni  biriktirish  bilan  oksyumoron  yuzaga 
kelavermaydi.  Bunday  birikmalar  yozuvchining  badiiy  tafakkur  mahsuli 
hisoblanadi.  SHuning  uchun  g‘ayriodatiy  birikmalarni  mantiqsizlik  bilan 
bog‘lash  mumkin  emas.  Ularga  estetik  hodisa  sifatida  yondashish  zarur. 
O‘zaro  bog‘lanmaydigan  so‘zlarni  bog‘layotgan  kuch  nimada?  Ularning 
birikib  badiiy  effekt  berishi  uchun  qanday  ifoda  imkoniyati  mavjud? 
Yozuvchini  bunday  «maromsiz»  birikmalar  yaratishga  nima  majbur  qildi? 
kabi savollar bilan mazkur hodisa mohiyatiga kirib borish mumkin.