Tili va adabiyoti universiteti

 
Gazeta matnida performativ ifodani shakllantiruvchi vositalar 
Means of forming a performative expression in the newspaper text 
 
Sabirova Muxlisa Kadamovna

Annotation. 
The article describes the performative feature of the text of the newspaper, 
its expression, primary and secondary performatives, as well as the expression of the 
performative mold in the text of the newspaper. 
 
Key words: 
performative expression, speech act, primary and secondary performative 
expression, performative mold. 
 
Gazeta matni axborot uzatish, manfaatli maqsadlarga erishish, shuningdek, gazetxonga 
taʼsir koʻrsatish maqsadini ham qamrab oladi. Bu jihatdan, matbuot matni performativ xarakterga 
ega boʻladi. Zero, “…pragmatik maqsad aniq va zohiran ifoda topsa, nutqiy tuzilma performativ 
hisoblanadi. Performativ tuzilmalarda axborot oddiygina uzatilib qolmasdan, balki 
tinglovchilarga tezda taʼsir oʻtkazish, ularni javob harakatiga undash maqsadlari aniq namoyon 
boʻladi”. [8;82] Gazeta matnlarida adresantning nutqiy manipulyatsiya [5;143-147] (nutqiy 

O‘zR FA O‘zbek tili, adabiyoti va folklori instituti doktoranti, 
[e-mail]
 

---

87 
boshqaruv – taʼkid M.S.) muammosi performativ nazariyani oʻrganish uchun asos boʻldi. 
Tadqiqotchilar nutqiy akt nazariyasi doirasida soʻzlash akti orqali faoliyatni bildiruvchi maxsus 
nutqiy birliklarni tahlil qiladi. Masalan, «Tabriklayman», «Men qasamyod qilaman», «Ertaga 
qaytishga vaʼda beraman», «Lugʻatni nashrga tavsiya qilaman» kabi jumlalarning talaffuzidayoq 
nutqiy harakat, faoliyat anglanadi. Bunday ifodalar performativlar hisoblanadi. Performativ 
latincha «performa» soʻzidan olingan boʻlib, uning lugʻaviy maʼnosi «harakatlanmoq», 
«faoliyat» kabi maʼnolarni ifoda etadi. [4;26]
Performativlik – aniq kommunikativ kontekstda soʻz va harakat muvofiqligidagi nutqiy 
harakat hisoblanadi. Performativ nazariyada soʻzlovchi maqsadi (intensiyasi) soʻzlash akti orqali 
biror harakatning sodir etilishi shart hisoblanadi. Performativ ifodaning oshkora shaklida 
soʻzlovchining maqsadini ifoda etuvchi lugʻaviy soʻzlar toʻgʻridan toʻgʻri qoʻllanadi. Аytish 
lozimki, performativ ifodani shakllantiruvchi grammatik vositalar performativ feʼllardir. 
Ifodaning semantik qatorida feʼl, hozirgi zamon, I shaxs birlik, aniqlik maylidagi grammatik 
qolip (formula) orqali ifodalanganda performativ oshkora shaklga ega boʻladi. Masalan: 
Bugun 
mana shunday dilbar, qutlugʻ bahor ayyomida siz, munis onalarimiz, hurmatli opa-singillarimiz, 
suluv qizlarimizni oʻzlaringiz kabi goʻzal bayramingiz – Xalqaro xotin-qizlar kuni bilan chin 
qalbimdan muborakbod etaman
(“Oʻzbekiston adabiyoti va sanʼati” gazetasi, 2019 yil 8 mart). 
Performativning birinchi shaxs shaklida boʻlishining sababi lisonning faollik tabiati bilan 
bogʻliqdir. Har qanday nutq turining ijrochisi soʻzlovchidir va nutq faqatgina soʻzlanilayotgan 
paytdagi harakatdir va bu harakat faqatgina soʻzlovchi tomonidan bajariladi. [8;82] Yuqoridagi 
misolda ham prezident nutqidagi 
muborakbod etaman
feʼli orqali ifodalangan soʻzlash (lokutiv) 
akti va harakat, faoliyatning sodir etilishi orqali performativlik aks etgan.
Performativ feʼllar qoʻllanmagan matnlarda ham semantik nuqtayi nazardan soʻzlash akti 
va sodir etilayotgan harakatning muvofiq kelishi natijasida yashirin ifoda orqali performativ 
xususiyat kasb etadi. Masalan, ayrim birliklarning sinonim ekvivalentlari orqali performativ 
ifoda oydinlashadi. Olima T.V.Bogdanova performativlarning sinonim ekvivalentlari orqali 
ifodalanishini ikkilamchi performativlar sifatida tasniflaydi. [2;5] Masalan: