60
Annotation:
Semantic properties of some words belinging to literary layer in
Khorezm Qipchoq dielect are revealed in the article.
Key words
: dialect, qipchoq,literary layer, semantic properties, analysis of words
Oʻzbek tili va uning shevalariga soʻz oʻzlashtirish fors, arab, rus va yevropa tillaridan
deb qaraladi. Oʻzbek tiliga hind, xitoy, tillaridan ham soʻz oʻzlashgan, lekin bunday soʻzlar
barmoq bilan sanoqli darajada. Bu hol tadqiq etilayotgan shevalarning leksikasida ham
kuzatiladi. Chet tillardan soʻz oʻzlashtirish obyektiv qonuniyat boʻlib, u oʻsha til yoki dialektning
boyishi yoki taraqqiyoti uchun xizmat qiladi. Y.D. Disheriyev har bir tilning ichki imkoniyati
asosida yuzaga kelgan soʻzlar bilan chetdan oʻzlashgan leksik qatlam orasida ma’lum chegara
mavjudligini qayd qiladi. Shuningdek, chetdan oʻzlashgan soʻzlarning qaysi tilga tegishli ekani,
qaysi davrda, qanday usul orqali oʻzlashgani, qanday ma’no kasb etishi, fonetik sistemasi va
morfologik strukturasi kabi qator tomonlariga alohida e’tibor berish lozim. [Дешериев Ю.Д.
1966: 42].
Qardosh boʻlmagan tillardan olingan soʻzlar haqida gap borar ekan, bunda, asosan,
arab, fors-tojik va rus tili va u orqali Yevropa tillaridan oʻzlashgan leksik elementlar nazarda
tutiladi.
Xorazm arablar tomonidan istilo qilingandan keyin, barcha bosib olingan hududlarda
boʻlgani kabi, bu yerda ham arablarning urf-odatlari, dini bilan birgalikda, arabcha soʻzlar ham
kirib kela boshladi. Sababi islom dini qabul qilingach, arab tili din tili, ilm-fan tili sifatida
faoliyat koʻrsata boshlagan. Arablar istilosidan avval ham fors-tojik tili orqali arabcha soʻzlar
Xorazm shevalariga kirib kela boshlaganligini ta’kidlash kerak. Dalillar arab leksik
elementlarining koʻpchiligi bilvosita, ya’ni eron tillari orqali, birmuncha navbatda tojik tili orqali
oʻtganligiga guvohlik beradi.
Xorazmni arablar 715-yilda istilo qilganligi ma’lum. Ammo hozirda Xorazmda
oʻzbeklar yashab turgan joylarda oʻsha zamonlarda qadimgi xorazmliklar bilan birgalikda bu
hududda turkiylar ham yashaganliklarini ham unutmaslik kerak.
Oʻrta Osiyo, shu jumladan, Xorazm ham arablar tomonidan istilo qilingach, arablar
hukmronlik siyosatini olib bordilar. Mahalliy xalqlarning oʻziga xos urf-odatlari yakson qilinadi.
Shimoliy Xorazm shevalarida qoʻllaniladigan arabcha soʻzlarning aksariyati diniy
tushunchalarni anglatadigan leksemalardan iborat. Shevalarda qadimgi davrlardan boshlab, to
hozirgi davrlargacha ishlatiladigan bunday soʻzlar jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin:
Do'stlaringiz bilan baham: