Tili va adabiyoti universiteti

Oʻzbek nutq sintezatori uchun leksikografik manbalar ta’minoti 
The provided lexicographical source for the uzbek speech synthesizer 
Qurbonova Munavvara Abdujabborovna

 
Annotation.
 In the article the place and the significance of the lexicographical sources 
are clarified in creating the uzbek speech synthesizer of linguistic database. 
Key words
: digital economy, speech synthesizer, text, emphasis, dictionary, 
computational linguistics. 
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish 
masalasiga alohida e’tibor qaratilayotgan bugungi kunda matn bilan ishlashga moʻljallangan 
lingvistik dasturlar va mobil ilovalarga talab hamda ehtiyoj tobora ortib bormoqda. Bunday 
dasturlar sirasida nutq sintezatori oʻziga xos oʻrin tutadi. Nutq sintezatori matnni ovozli signalga 
aylantiruvchi dasturiy mahsulot boʻlib, kompyuter lingvistikasining tadqiq obyektlaridan biri 
sanaladi. 
Hozirgi kunda dunyo miqyosida bu yoʻnalishda oʻz oʻrni, nufuzi hamda koʻplab 
foydalanuvchilariga ega dasturlar, mobil ilovalar, hatto yirik tizimlar mavjud. Mashhur Acapela 
dasturi, Nuance kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan Vocalizer dasturi, eSpeak dasturi, 
Edingburg universitetida tayyorlangan Festival nutq sintezatori shular jumlasidandir. Har 
qanday foydalanuvchi bu kabi dasturlardan birini yuklab olib, uni kompyuteriga yoki mobil 
aloqa vositasiga oʻrnatgan holda dastur bazasiga kiritilgan tilda nutqning sintez qilinishiga 
erishishi mumkin. 
Yuqorida nomlari keltirilgan dasturlarda turkiy tillar oilasiga mansub qozoq, qirgʻiz, turk, 
tatar kabi tillarning ovoz modullari ishlab chiqilgan, ammo hozirgi kunga qadar ovoz 
sintezatorining oʻzbek tiliga xoslangan koʻrinishlari yaratilmagan. Alisher Navoiy nomidagi 
Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universitetida davlat ilmiy-texnik dasturlari doirasida 
bajarilishi 2018-2020-yillarga moʻljallangan amaliy tadqiqot loyihasi mavzusi shu jihatdan 
dolzarbdir. 
Dunyo kompyuter tilshunosligida nutqni sintezlash texnologiyalari, usullari va ovoz 
sintezatorining turlari oʻzaro farqlanadi. Bir nutq sintezatori ikki va undan ortiq metod asosida 
ishlab chiqilishi va koʻplab tillarga xoslanishi mumkin. Shu jihatdan ularning lingvistik ta’minoti 
uchun umumiy va maxsus qoidalar ishlab chiqishda turlicha yondashuvlar mavjud. Quyida biz 
barcha turdagi nutq sintezatorlarining oʻzbek tiliga asoslangan lingvistik ta’minoti uchun zarur 
boʻlgan leksikografik manbalar xususida soʻz yuritamiz. 
Ovoz sintezatorining fonetik-fonologik ta’minotini yaratish uchun nutq tovushlari bazasini 
shakllantirish talab etiladi. Shuni e’tiborga olgan holda nutq birliklarining fonetik qonuniyatlar, 
adabiy talaffuz me’yorlariga muvofiq tarzda ifodalanishi uchun oʻzbek tilidagi har bir 
fonemaning variantlari (allofonlari) ma’lumotlar bazasiga kiritilib, kodlashtirildi. Mazkur 
ma’lumotlar bazasi matnni ovozlashtirish dasturiga soʻzdagi tovushlarning oʻzaro ta’siri 

Filologiya fanlari doktori, dotsent, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti, 
[e-mail]
  

---

365 
natijasida yuz beradigan oʻzgarishlarni ifodalovchi qoida va buyruqlarni kiritishda ham muhim 
manba vazifasini oʻtaydi. 
Ma’lumki, til birliklarining muayyan qismini talaffuzi bir xil, yozilishi farqli soʻzlar tashkil 
qiladi. Oʻzbek tilidagi 
bo