43
gum)
affiksi – yaxlit birlik hosil boʻlgan. Analitik shakllarning birinchi – kuchsiz qismi
murakkab shakllardan ham paydo boʻlishi mumkin.
A.Yuldashevning koʻrsatishicha, -
gi kel
- shakli
achchigʻi kel
(moq) koʻrinishidagi ot
yasalmalarga sezuv-tuygʻu fe’llari yasashdagi oʻxshashligi asosida yuzaga keladi. Ixtiyorsiz istak
bildiruvchi fe’l shakllarini hosil qiluvchi (uyqusi kelmoq, aytgisi kelmoq)
-gi kel-
analitik
formantli qolip muntazam qolipga aylanadi. Aslida,
-gi kel-
shakli ham yuqorida qayd etilgan
mening borgim keladi
koʻrinishidagi qurilmalarning keyingi qisqarishidan paydo boʻladi:
qaratqich kelishigidagi soʻz bosh kelishik shakliga koʻchadi, ega esa keyingi fe’l soʻz bilan
kesimga aylanadi. Shunisi ham muhimki,
– borgim keladi, borging keladi, borgisi keladi,
borgimiz keladi, borgingiz keladi, borgilari keladi
qurilmalaridagi egalik qoʻshimchalari analitik
shaklning
(-gi kel-)
oʻrtasiga qoʻshilib qoladi, bu qoʻshimchalar otga xoslik belgilarini yoʻqotib,
fe’l shakllari – tuslovchi maqomini oladi. Shu oʻrinda analitik shaklning ikkinchi qismidagi
-adi
shakli mavqeyiga ham oydinlik kiritish zarur. Deyarli barcha grammatika va ilmiy ishlarda
-adi
shakli fe’lning III shaxs birligi shakli deb koʻrsatiladi. Shu qurilmada egalik qoʻshimchalari
tuslovchilar vazifasini bajarib, tegishli shaxs-son ma’nosini ham vujudga keltiradi. Bu oʻrinda
-
adi
shaklida -a hozirgi-kelasi zamon ma’nosini bildiradi, -di esa aslida turur fe’lining qoldiq
shakli boʻlib, shaxs-son kategoriyasiga biror darajada aloqador emasdek. Solishtiring:
borgisi
kela turur> borgisi keladur> borgisi keladi.
Demak, III shaxsda shaxs-son ma’nosi nol morfema
orqali ifodalanadi. Boshqa turkiy tillarda
turur
shaklining qisqarishi yanada chuqurlashgan:
qirgʻiz tilida
bargisi kelet
. Tatar tilida esa tamomila tushib qoladi:
bargʻisi kela
. Shuni aytish
kerakki,
kela turur, kelet, kela
shakllarining hammasi (keladi shakli ham, aslida, III shaxsni
ifodalaydi, bu
-di
(tururning qisqargan shakli): bor – sen q bordi – u, kel – sen q keldi – u kabi.
-
di
affiksining xabar maylini ifodalashi, uchinchi shaxsini bildirib kelishi kabi xususiyatlari
alohida tadqiqotni talab qiladi.
Tilning mazmun sathidagi oʻzgarishlar morfemalararo chegaralarning ham qayta
belgilanishiga olib keladi. Eng muhim xususiyatlardan biri shundaki, ularning ma’no-vazifasini,
qaysi kategoriyaga taalluqliligini aniqlashda, haqiqatan ham, qiyinchilik tugʻiladi. Hozirgi
oʻzbek tilidagi -
Do'stlaringiz bilan baham: