Tili va adabiyoti universiteti

oqqandan tomgan yomon
, degan naql bor. Tomib-tomib tonnalab yogʻ oqib ketganini egasi 
sezmaydi. U oqqanini koʻradi. 
Toma-toma koʻl boʻlur,
deb mayda oʻgʻri rizqini tomchidan 
topadi. 
Bunday matn tarkibida didaktemalarni keltirishdan asosiy maqsad ular orqali pand-nasihat 
berish, muammoli masalani yechishga koʻmaklashish, murakkab vaziyatdan chiqish yoʻllarini 
koʻrsatish, toʻgʻri yoʻlni topishda keltirilgan misoldan ibrat olishga da'vat qilish yoki boʻlib 
oʻtgan voqyeaga munosabat bildirishdan iborat boʻladi.
Hamma maqollarda ham didaktik motiv birinchi planda turmaydi. Masalan, 
el ogʻziga elak 
tutib boʻlmaydi
maqolida xalq hayotiy tajribasi asosida hukm shakllantirilgan. 
Oʻzing yaxshi – 
olam yaxshi, oʻzing yomon – olam yomon 
maqolida esa didaktik vazifa asosiy oʻrin tutadi.Badiiy 
matnning lisoniy tahlilida didaktemalarning asarga nima maqsadda kiritilganligi, kimning 
nutqida ishlatilganligi, uni ishlatgan qahramonning tafakkur tarzi hamda didaktemaning estetik 

---

411 
mohiyati muhim hisoblanadi. Ushbu parchadagi maqollar esa didaktik vazifa − pand-nasihat 
qilish, muammoli masalani yechishga koʻmaklashish, murakkab vaziyatdan chiqish yoʻllarini 
koʻrsatish vazifasini bajarishga xizmat qilgan. 
Xalq maqollari faqat badiiy asar matnida emas, publitsistik, memuar asarlar matnida ham 
– ommabop uslubda ham qoʻllanadi. Bunday uslubda ham maqolning oʻziga xos badiiy-estetik 
vazifasi namoyon boʻladi. Badiiy matnda muallifning oʻquvchi yoki kitobxonga estetik ta'sir 
qilish maqsadi birinchi planda tursa, nobadiiy matnda muallifning asosiy maqsadi oʻquvchi yoki 
kitobxonga kommunikativ ta'sir qilishdan iborat boʻladi. Boshqacha qilib aytganda, nobadiiy 
matnda muayyan axborotning mazmuni va uning ifodasi birlamchi boʻlsa, badiiy matnda bunday 
axborot birlamchi emas, balki shu axborot vositasida aytilmoqchi boʻlgan fikr – gʻoyaning 
estetik ta’sirli ifodasi mutlaqo hal qiluvchidir. Badiiy va nobadiiy matn tiplari bir-biridan, eng 
avvalo, tilning estetik vazifasining salmogʻiga koʻra farqlanadi.
Y.Jigarina maqollarning okkozional qoʻllanishi haqida shunday yozadi: “Bunday matn 
parchalari maqollarning individual, okkozional xarakterga ega transformatsiyasidir. Bunday 
erkin 
(umumxalq 
maqolidan 
farqli 
oʻlaroq) 
transformatsiyalar 
individual-mualliflik 
transformatsiyasi yoki nutqiy (lisoniy birlikdan farqli ravishda) transformatsiyalar deb yuritiladi. 
Ular takroriy hodisa emas, balki okkozional ifodadir. Til egalari nutqida leksik, struktur va 
semantik plandagi bu oʻzgarishni muallif varianti deb nomlash ham mumkin. Bundan xulosa 
qilish mumkinki, maqollarning transformatsiyalangan shakli – varianti xususiy hodisa, nutqiy 
birlik; ularni mualliflik varianti deb nomlash mumkin.