-niki
qoʻshimchasi aniq bir toifaga kiritilmaydi.
-gacha
qoʻshimchasi Ayyub Gʻulomning 1941- yili nashr qilingan «Oʻzbek tilida
kelishiklar» nomli ishida joʻnalish kelishigi tarkibida chegara ma’nosida tushuntirildi [5]. Lekin
keyinchalik u alohida koʻrsatila boshlandi. Birgina filologiya fanlari doktort H.Ne'matov
tomonidan chegara kelishigi deb e’tirof etildi. Bugungi kunda «Ona tili» darsliklarida -niki
qoʻshimchasi aniq bir toifaga kiritilgani yoʻq. Maxsus oʻrganilmaydi ham.
-dek, -day
qoʻshimchalarini olgan soʻzlar oʻz navbatida boshqa qoʻshimchalarni ham qabul
qilib, tarkiban oʻzgara olganidek, -niki, -gacha qoʻshimchalarini olgan soʻzlar ham turlana oladi.
Masalan, otdek → otlardek, otimizdek → otlarimizdek → otnikidek va h.k.; onaniki →
onalarniki → onamniki → onalarimizniki; orolgacha – orollargacha → orolimizgacha →
uchuvchinikigacha va h.k.
Biroq bunday holatlar shular bilan chegaralanib qolmaydi, chunki
uchun
koʻmakchisiga -ga
qoʻshimchasi (
doʻstim uchun – doʻstimga
), bilan koʻmakchisiga -da qoʻshimchasi (
qalam bilan –
qalamda
), orqali koʻmakchisi -dan qoʻshimchasiga (
bogʻ orqali – bogʻdan
),
haqida, toʻgʻrisida
koʻmakchilari -ni qoʻshimchasiga (
istiqbolni oʻyladi – istiqbol haqida oʻyladi
) ma’nodosh
sanaladi. Aytmoqchimizki, darslikda mavzu beradigan keng imkoniyatlardan yetarli
foydalanilmadi.
Koʻmakchilarga asosan kelishik qoʻshimchalari ma’nodosh sanaladi.
-niki qoʻshimchasi -ning qoʻshimchasiga ekvivalent boʻla oladi. -gacha qoʻshimchasi esa
joʻnalish kelishigidan oʻsib chiqadi: fazoga → fazogacha.
Kelishik qoʻshimchalarining asosiy xususiyatlaridan biri koʻplik, kelishik yoki ham
koʻplik, ham kelishik qoʻshimchasini olgan soʻzlarga qoʻshila olishidir. Buni qarangki, -dek, -
day qoʻshimchalari ham ana shunday xususiyati bilan kelishik qoʻshimchalariga mushtaraklik
kasb etadi:
togʻday → togʻlarday → togʻlarimizday
kabi. Ana shu xususiyatlarini hisobga olib -
dek, -day, -niki, -gacha qoʻshimchalarini kelishik qoʻshimchalari sirasiga kiritish, -dek, -day
qoʻshimchalarini oʻxshatish kelishigi qoʻshimchasi deb atash, -niki qoʻshimchasini qaratqich
kelishigi qoʻshimchasi yoniga qoʻyish, -gacha qoʻshimchasini yirik tilshunos olim A.Gʻulomov
tavsiya etganidek, joʻnalish keligshigi qoʻshimchalari sirasiga qoʻshish har jihatdan toʻgʻri
boʻladi. Bunda oʻzbek tilidagi kelishiklar quyidagi koʻrinishni kasb etadi:
Kelishik nomi
Qoʻshimchalari
Bosh kelishik
––
Qaratqich kelishigi
-ning, -niki
Tushum kelishigi
-ni
Joʻnalish kelishigi
-ga (-ka, -qa), -gacha (-kacha, -qacha)
Oʻrin-payt kelishigi
-da
Chiqish kelishigi
-dan
Oʻxshatish kelishigi
-dek, -day
Xullas, -dek, -day, -niki, -gacha qoʻshimchalariga nom berish, ularning toifaviy
mansubligini koʻrsatishning birdan-bir imkoniyati – bu ularni kelishiklar sirasiga kiritishdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |