349
Agar Mahmud Koshgʻariyning “Devoni lugʻotit turk” asaridagi mehnat qoʻshqlari asar
yaratilishidan qariyb 4-5 asrlar ilgari yaratilib oʻsha davr kishilarining nutqida avloddan avlodga
oʻtib yashab kelganligi toʻgʻrisidagi ma’lumotlarni inobatga olsak, “
daraxt mevalarini
qoqtirish
” bilan bogʻliq oʻrinlar mevachilik leksikasi juda qadimdan mavjudligini isbotlaydi.
Mahmud Koshgʻariy izohlaridan yana shu narsa ma’lum bо‘ladiki, meva soʻzi
qadimda “
yigʻach yemish
”, ya’ni “
daraxtdagi yemish
” tarzida birikma bilan qoʻllanilgan ekan.
Insoniyat paydo bо‘lgan dastlabki paytda yovvoyi holda о‘sgan buta, daraxtlar hosilini
iste’mol qilgan bо‘lsa, ular о‘troq
hayotga yashashni boshlashgach, mevali daraxtlarni
xonakilashtirishga, madaniylashtirishga harakat qilishgan. Insonlar orasida ayriboshlashning
boshlanishi, keyinchalik turli mamlakatlar о‘rtasidagi savdo aloqalarining kuchayishi
mevachilikning, tabiiyki, mevachilikka oid leksikaning ham taraqqiy etishiga sabab bо‘lgan.
Masalan, Buyuk Ipak yо‘lida harakat qilgan savdogarlar qimmatbaho kiyimlar, matolar,
dur-u
javohirlar bilan birgalikda, mevalardan tayyorlangan turli shirinliklar (masalan, turshak, mayiz,
quritilgan jiyda, olma), ichimliklar (sharbat, sharob, sok)ni ham ellardan ellarga olib borganlar.
Har qaysi xalqda, har bir millat yashagan joyning tabiiy sharoiti, iqlimi, о‘simlik va
hayvonot olami bilan bogʻliq bо‘lgan holda, turli mamlakat xalqlarining yonma-yon yashashi,
о‘zaro moddiy va madaniy aloqalarining о‘sishi natijasida mevalar va mevalardan tayyorlangan
mahsulotlar turi ham, tabiiyki, ularning nomlari ham kо‘payib borgan. Mevachilikning taraqqiy
etishi tilda leksik qatlamning boyishini ta’minlagan. Zero, mevachilikning vujudga kelishi
insoniyat tarixi bilan, insonning mehnat jarayonini oʻzlashtirish tarixi bilan uzviy aloqador.
Izohli lugʻatlarda meva nomlariga berilgan ta’riflar turlicha. Buni
olma
mevasiga berilgan
izoh misolida kuzatamiz. “Oʻzbek tilining izohli lugʻati”(OʻTIL)da olma soʻzining
izohi
quyidagicha:
“ОЛМА 1 Атируллилар оиласига мансуб кўп йиллик мевали дарахт.
Олма
кўчати.▬Бу олмалар ҳосилга киргач, беш-олти йил ўтиши керак.
С.Зуннунова. Олов.
2 Шу дарахтнинг меваси. Оқ олма. Қизил олма.
▬Жувон қўлидаги олмани устма-уст
бир неча маротаба тишлади ва чала чайнаб ютди.
А.Қаҳҳор. Минг бир жон.”[ЎТИЛ,
2006: 247]
“Oʻzbekiston Milliy ensiklopediyasi”(OʻzME)da esa
olma
soʻzi bilan bogʻliq quyidagi
izohga duch kelamiz: “
Олма
(Малус) – раънодошлар оиласига мансуб, барг тўкувчи
дарахтлар ёки буталар туркуми; уруғли мева дарахти. Шимолий ва жанубий ярим
шарнинг мўътадил минтақаларида oлманинг 25-30 тури, жумладан, Ўрта ва Шарқий Осиё,
Ўрта Осиё ва Кавказда 10 тури тарқалган. Экиладиган мевали дарахтлар орасида майдони
жиҳатидан биринчи ўринда туради… Ўзбекистонда 8 тури ёввойи ҳолда
учрайди
(қаранг ёввойи олма). Дунё бўйича етиштириладиган навларининг асосий қисми хонаки
олма (доместиcа) турига киради…
Меваси янгилигида ейилади, қоқи, консерва, мураббо, жем қилинади…. Одатда,
боғга ўтқазилганидан кейин 4 йил ўтгач, ҳосилга киради. 40-50 йил мўл ҳосил беради….
Ўрта Осиё маҳаллий навлари – оқ олма, қизил олма, Самарқанд олмаси, Наманган олмаси,
аччиқ олма, қимизак олма, Хоразм олмалари гуруҳи ва бошқа олманинг маҳаллий навлари
Ўзбекистоннинг тупроқ-иқлим шароитига мослашган, иссиққа, совуққа чидамли. Меваси
ширин, эртапишар…
Олма
Малус доместиcа
турига
мансуб мевали дарахт ва унинг мевасидир.”
[OzME,2001: 314]
Izohlarga e’tibor bersak, OʻTILda ham, OʻzMEda ham
olma daraxti
biologik nuqtayi
nazardan izohlangan.
Olma mevasi
xususida esa bor-yoʻgʻi “
shu daraxtning mevasi
”, “
uning
mevasi
” yoki “
mevasi shirin, ertapishar
” izohlari berilgan, xolos.
“Rus tilining izohli lugʻati”da olma soʻzining izohi quyidagicha:
“
Я́блоко
– сочный кислосладкий плод яблони, который употребляется в пищу в
свежем виде, служит сырьём в кулинарии и для приготовления напитков. Наибольшее
350
распространение получила яблоня домашняя, реже выращивают яблоню сливолистную.
Размер красных, зелёных или жёлтых шаровидных плодов 5-13 см в диаметре.
Происходит из Центральной Азии, где до сих пор произрастает дикорастущий предок
яблони
домашней– яблоня
Сиверса.
На
сегодняшний
день
существует
множество сортов этого вида яблони, произрастающих в
различных климатических
условиях. По времени созревания отличают летние, осенние и зимние сорта, более
поздние сорта отличаются хорошей стойкостью” [ wikipedia: yabloko]
E’tiborli jihati shundaki, internet tizimidagi rus wiki.ru lugʻatida
olma
tushunchasi
(etimologiyasi, botanik xususiyati,
tarqalish tarixi, ozuqalilik qiymati, olmadan yegulik
tayyorlashda foydalanish, olma savdosi, uning turlari va h.) bilan bogʻliq 13ta mavzuviy guruh
ma’lumotlari keltirilgan. Shuningdek, internet tizimidagi “rus wikisitatnigi”da
olma
tushunchasi
bilan bogʻliq 5 turdagi – “Prozada olma timsoli” (“Яблоко в прозе”),“She’riyatda olma obrazi”
(“Яблоко в стихах”),“Olma
haqida maqollar, topishmoqlar” (“Пословицы, загадки”),“Olma
bilan bogʻliq manbalar” (Источники”), “Olma haqida yana qarang” (См. также”) – qiziqarli
ma’lumtlar jamlangan [ wikisitatnik].
“Большая российская энциклопедия ” (Осипов. 2017.)da ham, “Rus tilining izohli
lugʻati”da ham
olma
soʻziga (olma daraxtiga emas, uning mevasiga): “
Yangi (uzilganidayoq)
yeyiladigan, shuningdek, (turli yeguliklarni) pishirishda va ichimlik tayyorlashda xomashyo
sifatida ishlatiladigan; olma daraxtining suvli, nordon-shirin ta’mli mevasi. Qizil, yashil yoki
sariq sferik mevalarning diametri 5–13 sm boʻladi
”
tarzida izoh berilgan.
Koʻrinadiki, rus lugʻatlarida olma va olma daraxti tushunchalari oʻzbek lugʻatlariga
qaraganda aniqroq izohlangan. Vaholanki, oʻzbek tilida ham yoki istalgan tilning leksik
qatlamida ham gipo-geperonimik munosabatlarda ular boshqa-boshqa (
meva
va
daraxt
kabi)
uyalarda turadi. Ya’ni–
Do'stlaringiz bilan baham: 
