Tili va adabiyoti universiteti

Morfemikada murakkab shakllarning hosil boʻlishi 
Formation of complex forms in morphemes 
 
Uralov Azamat Begnarovich 
*
 
 
*
Filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD), Sirdaryo viloyat XTXQTMOHM, e-mail: 
[e-mail] 

---

42 
Annotation:
 The article discusses the views and scientific views of leading Turkologists 
and Uzbek scholars on morpheme units, related historical processes, morphemes. The role of 
complex forms in the system of morphemes is described. The theoretical data are explained on 
the basis of examples
. 
Key words: 
asymmetry, affix, morpheme, morpheme, complex form, verb, analytic forms, 
simplification, redistribution, complication. 
Ijtimoiy ong va tafakkurda olamning lisoniy manzarasi tobora keng kasb eta borishi 
bilan til tarixining har bir sinxron bosqichida mazmunning ifoda imkoniyatlari ham davrga
mos tarzda mukammallasha boradi. Turkiy tillar va oʻzbek tili tarixida ayrim sintetik shakllar 
oʻrniga analitik shakllar, ayniqsa, koʻmakchi fe’llarning faollashganligi qoʻshma affikslarga 
oʻxshash, lekin mustaqil til birligi – analitik formatlar (soʻz va gapni yaxlit holda 
murakkablashtiruvchilar)ni yuzaga keltirgan.
Prof. N.Mahmudovning qayd etishicha, nomutanosiblik (asimmetriya) tilning barcha 
sathlariga xos boʻlib, fanning bosh masalalaridan hisoblanadi[Мahmudov, 1984: 3]. Til morfem 
qurilishida ham shakl va mazmun nomutanosibligi hodisalari amal qiladi. Bu xil oʻzgarishlar 
tilning boshqa sathlari birliklari ma’no-vazifasiga ham ta’sir qiladi. Mutaxassislarning qayd 
etishicha, 
biz aytganimiz yoʻq, siz oʻqishingiz
 
kerak
kabi qurilmalar, aslida, 
bizning aytganimiz 
yoʻq, sizning oʻqishingiz kerak 
kabi qurilmalardan oʻsib chiqqan: qaratqich kelishigidagi soʻz 
bosh kelishik shakliga oʻzgaradi, ega – aytganimiz, oʻqishingiz, asli, kesim 
yoʻq, kerak
soʻzlari 
bilan birikib, murakkab kesimga aylangan 
(aytganimiz yoʻq, oʻqishingiz kerak)
, egalik 
qoʻshimchalari (-imiz, -ngiz) esa turlovchidan tuslovchiga aylanadi [Ғуломов А., Асқарова М., 
1965: 88 – 90]. 
Qadimgi toshbitiklarda 
-lar
qoʻshimchasining ishlatilishi chegaralangan. Asosan, koʻplik 
shakli sifatida ishlatilgan. Oʻrta asrlarda, eski oʻzbek tilida bu qoʻshimcha koʻplik va koʻplik 
bilan bogʻlangan hamda bogʻlanmagan koʻplab ma’no qirralarini kasb etadi. 
A.Gʻulomov oʻzining “Oʻzbek tilida koʻplik kategoriyasi” (Toshkent, 1944) asarida bu 
qoʻshimchaning 10 dan ortiq ma’no-vazifasini qayd etadi. Oʻzbek tilining keyingi davr 
taraqqiyotida yangi kategoriya – hurmat shakli yuzaga keldi. Sh.Rahmatullayev bu taraqqiyot 
yoʻlini quyidagicha koʻrsatadi: “-
lar
hurmat shakli son kategoriyasining koʻplik shaklidan 
emas, balki egalik qoʻshimchasi tarkibida qatnashadigan 
-lar
koʻrsatkichidan oʻsib chiqqan… 
egalik qoʻshimchasi tarkibidagi son koʻrsatkichida ma’no taraqqiyoti voqe boʻladi: Koʻplik – 
sizlash – hurmat. 
Keyinchalik bu hurmat ma’nosi shaxs ma’nosidan ajralib, mustaqillik kasb etadi. 
Natijada 
-nglar
qoʻshimchasi ham ikkiga: 
-ng
egalik qoʻshimchasi va 
-lar
hurmat shakliga 
ajraladi (morfologik qayta boʻlinish yuz beradi)”. Bunda qayta boʻlinishdan boshqa hodisa sodir 
boʻlgan boʻlishi kerak. Shu bilan birga, 
-lar
affiksining hurmat ma’nosi, hech shubhasiz, 
koʻplikni ifodalovchi -