Tili va adabiyoti universiteti

aruz, bayt, devon, masnaviy, 
qasida,gʻazal, qit’a, na’t, muammo, vazn, qofiya, she’r, radif, risola 
va h.k.qoʻllangan. 
Aruz nazariyasi birinchi marta Xalil ibn Ahmadning “Kitob al-aruz” da bayon qilingan, 
keyinchalik Rashididdin Vatvot, Tusiy, Shams Qays Roziy, Mavlono Yusuf Aruziy 
Nishoburiylar tomonidan rivojlantirilgan. Turkiy xalqlarda aruzning ilk namunalari qadimgi 
maqol va topishmoqlarda, “Devonu lugʻotit turk”da uchraydi. Yusuf Xos Hojibning “Qutadgʻu 
bilig” asar shu vaznda bitilgan turkiy dostondir. Aruz avval arab alifbosi asosidagi eski oʻzbek 
yozuviga asoslanadi, unda 29 undosh va 3 unli harf, ya’ni choʻziq unli tovush boʻlgan.
Temuriylar davri aruzshunosligi Shayx Ahmad Taroziyning “Funun ul-balogʻa”, Alisher 
Navoiyning “Mezon ul-avzon”, Zahiriddin Muhammad Boburning “Aruz risolasi”, Abdurahmon 
Jomiyning “Risolai aruz”, Atoulloh Husayniyning “Badoyi’ us-sanoyi” va Sayfiy Buxoriyning 
“Aruzi Sayfiy” risolalarida aks etgan nazariy qarashlar tizimini oʻz ichiga oladi [Yusupova, 
2019: 14]. 
Aruz - she’rning vaznlari, oʻlchovlari haqidagi fan. “Xamsat ul-mutahayyirin” asari 
ustozi Abdurahmon Jomiyning hayoti va ijodiy faoliyatiga bagʻishlangan boʻlib, uning ushbu 
asarda aruz ilmiga oid risola yozgani quyidagicha ta’riflangan: 
Yana ham alarning “Aruz” 
risolasidur 
(XM,787). 
Sh. Rahmatullayevning “Oʻzbek tilining etimologik lugʻati” kitobida aruz ilmi haqida 
shunday ma’lumot keltirgan: aruz arabcha soʻz 
ъarūd
(un) shakliga ega (ARS, 509); oʻzbek 

---

213 
tiliga fathali 
ayn
tovushini 
a
tovushiga, choʻziq 
ū 
unlisini 
y 
unlisiga, 
dzad
tovushini 
z
tovushiga 
almashtirib qabul qilingan: