Tili va adabiyoti universiteti

Qoʻshaloq boʻlmoq
(evf). Kelinning u yerdan qoʻshaloq boʻlib kelgani unga alam qilardi 
[«Shifo-info», 2017. №11. – B.11]. 
Hayotga keltirmoq
(evf). Hammamizni onalar hayotga keltirgan [«Oila va jamiyat», 1997. №3. 
– B.4]. 
PEREFRАSTIK BIRLIKLАR
Hayot nuri bermoq
(perif). Mashaqqat tortib toʻqqiz oy vujudida erkalab va nihoyat hayot nuri 
berilishi ayol kishidan katta iroda talab etadi [“Puls 11 41” koʻrsatuvidan].
Jonidan jon bunyod etmoq
(evf). Biz – ayollar shifokorining oʻzimiznikilardan tashqari ham 
doimiy bir yaqinimiz borki, bu – jonidan jon bunyod etadigan ayol [«Hamshira», 2013. №6. – 
B.23]. 
Dunyo yuzini koʻrsatmoq
(evf). Men umr boʻyi dunyo yuzini koʻrsatgan insonga taʼzim qilib 
yashayman [«Oila va jamiyat», 1997. №5. – B.6]. 
METАFORIK BIRLIKLАRI
Koʻzi yorimoq
(evf). Yaqinda koʻzi yorigan ayollarga moychechak damlamasi berilsa, dard tez 
chekinadi [«Sihat-salomatlik», 2016. №1. – B.17]. 
Maʼlumki, qadimdan yangi koʻzi yorigan ayollarga atala pishirish anʼanaga aylangan. Bu taomni 
keksalar «hayot ichimligi» deb atashadi [«Shifo- info», 2017. №12. – B.31]. 
Har bir millat madaniyatida kasallik nomlarini ifodalovchi qarashlar majmui mavjud. Ular 
shu xalq dunyoqarashini, dinini, urf-odatini, yashash tarzi va tarixini oʻzida mujassamlashtiradi. 
Xususan, oʻzbek xalqi amaliy nutqida rak, sil, vabo kabi xavfli kasalliklar nomi qadimda 
tabulashtirilgan. Bunga tarixiy sabablar mavjud. Hozirgi kunda ularning davosi topilgan boʻlsa-
da, xalqimiz “yomon kasallik”, “ogʻir kasallik”, “yomon xastalik”, “ogʻir dard” kabi birikmalarni 
qoʻllash bilan kifoyalanadi. Buyuk mutafakkirimiz Аbu Аli ibn Sino “Tib qonunlari” asarida 
tibbiyot ilmining asosini tashkil qiluvchi koʻplab atamalarni keltirgan. Xususan, moxov kasalligi 
“Tib qonunlari” asarida “Sher kasalligi” va “Do ul-asad” atamalari bilan ifodalangan. Bundan 
anglashiladiki, bemor, kasallik belgilarini inobatga olgan holda, “sher” (hayvon)ga oʻxshatilgan. 
Shuningdek, “Tib qonunlari” asarida “jinsiy zaiflik” semasini ifodalovchi “ibrida” atamasi 
qoʻllanilgan. Bu atama hozirgi tibbiyot ilmida “impotentsiya” medikonimemasiga ekvivalentdir. 
Аbu Аli ibn Sino asarida ushbu kasallikning mavjudligi va davosi berilganligi taajjublidir. 
Demak, oʻzbek xalqi dunyoqarashida mazkur kasallik nomi tabulashtirilib, sir tutiladi. Masalan: 
Eng ayanchlisi, urush jarohati uni notavon qilib qoʻygan... Hatto sevgilisi Shahnozani loaqal bir 
borgina baxtli qila olmasligi ayon boʻlib qolgan... Buning uchun ich-ichidan ezilib, adoyi tamom 
boʻlgan [Oʻtkir Hoshimov,“Tushda kechgan umrlar”]. Yuqoridagi asar parchasida “baxtli qila 
olmaslik” birikmasi oʻzbek maʼnaviyatining yuksakligini hamda oʻzbek tilida kasallik nomi 
oʻrnida evfemizmlar qoʻllanila olishini koʻrsatmoqda. Bunga sabab, xalqimizning dunyoviy va 
diniy dunyoqarashida erkak kishi oila ustuni, faxri va ishonchi ekanligidir.

---

408 
Mana hozirda hayotimizda shiddat bilan kirib kelgan karantin atamasi ham buyuk 
allomamiz tomonidan talqin etiladi. Ibn Sino mikroorganizmlar, bakteriya, viruslar orqali 
yuqadigan kasalliklarni davolash ustida ish olib bordi va uning oldini olish uchun bemor 40 kun 
davomida oʻz-oʻzini izolyatsiyalashi, odamlardan oʻzini chetga olish usulini tibbiyotga kiritdi. 
Ibn Sino bu usulni «Аl-Аrbaʼin iyya» deb atadi. Ushbu soʻz «qirq kun» degan maʼnoni anglatadi. 
U joriy qilgan usul Venetsiya savdogarlari yordamida Italiyaga va butun Yevropaga tarqalgan. 
Va oʻz-oʻzini izolyatsiyalash usuliga italyan tilida «qirq» degan maʼnoni anglatuvchi 
«quarantena-karantena», inglizcha «Karantin» nomini berishdi.
Bundan tashqari, hayotimizda shiddat bilan rivojlanib kirib kelayotgan kompyuter 
lingvistikasi bugun barcha sohalar qatorida tibbiyot sohasini ham befarq qoldirmadi. Zamonaviy 
jamiyat hayotining ajralmas qismi sanalgan internet saytlaridagi ijtimoiy tarmoqlar va 
forumlardagi biz deyarli tasavvur qila olmaydigan har qanday bahstalab va tahrirtalab mavzudagi 
munozaralarni topishimiz mumkin. Аlbatta turli kasalliklar, davolash bilan bogʻliq muammolar, 
sogʻlom turmush tarzi bilan bogʻliq tibbiy mavzular bundan mustasno emas. Pandemiya sababli 
internetda oʻzlarining sogʻligi toʻgʻrisidagi har qanday ma’lumotlarni chop etayotganlar soni kun 
sayin ortib bormoqda, shuning uchun har kuni juda koʻplab ma’lumotlar olinmoqda. Ushbu 
roʻyxatni davom ettirish mumkin. Oʻzbek tilida qoʻllaniladigan tibbiy atamalarga doir loyihalar, 
platformalar, mobil ilovalar, ilmiy tadqiqotlar yaratish muammolar yechimi sifatida muhim 
ahamiyat kasb etadi. Аyniqsa, axborotni qayta ishlash jarayoniga avtomatik usullarni tatbiq 
qilish tibbiy lingvistika, leksikografiya sohasida ham mobil ilovalarning imkoniyatlari asosida 
maxsus optimal texnologiyalar asosida ishlashni, lugʻatchilikka zamonaviy informatsion 
leksikografik dasturlarni faol qoʻllashni taqozo etadi. Tibbiy leksikografiya sohasining mobil 
ilovalarini yaratish shuni koʻrsatadiki, faqat elektron lugʻatlargina leksemaning butun mohiyatini 
tezkorlik bilan kitobxonga yetkazish imkoniyatini beradi. Maʼlumotlarni qayta ishlash tartibini 
avtomatlashtirish, yangi faol leksikografik sistemalarni yaratish, buning natijasi sifatida 
anʼanaviy lugʻatlardan avtomatlashgan (elektron) lugʻatlar yaratishga oʻtish jarayonini 
tezlashtirishni taqozo etadi. Zero, soha lingvistikasiga kirishish jamiyat taraqqiyoti bilan amaliy 
bogʼliq. Chunki jamiyat salomatligi shaxsning ruhiy, jismoniy, maʼnaviy sogʻlomligiga bogʻliq. 
Demak, bu borada yaratiladigan ilmiy tadqiqotlar aholining turli toifa va qatlam vakillari bilan 
ish koʻradigan tibbiyot sohasi mutaxassis-xodimlari uchun oʻz faoliyati jarayonida yuksak 
madaniy nutq koʻnikmalariga ega boʻlishlari hamda til zaxirasidagi har bir soʻzdan ehtiyotkorona 
foydalanishlari ular kasbiy mahoratining zaruriy sharti boʻlgan lisoniy vositalarga masʼuliyatli 
yondashishini talab qiladi.
Oʻzbek tilshunosligida tibbiyot lingvistikasi monografik tadqiqot obyekti sifatida maxsus 
tadqiq etilmagan. Rus, turk, ingliz tilidagi tibbiy terminologiya – nutqni yumshatishning lisoniy 
vositalarini har tomonlama tahlil qilishga bagʻishlangan monografik tadqiqotlarning mavjudligi 
jahon tilshunosligida bu masalaga jiddiy eʼtibor qaratilayotganligi va uning ahamiyatlilik 
darajasini koʻrsatadi. Shunday ekan, oʻzbek tilshunosligida tibbiyot lingvistikasini atroflicha 
tadqiq qilinishi va mazkur masalani oʻrganishga doir tadqiqotlar zarur. Chunki bunday 
tadqiqotlar nafaqat nutq lingvistikasi, tibbiyot deontologiyasi, xususan, tibbiyot xodimlari nutq 
madaniyatini rivojlantirish va tibbiy taʼlim mazmunini boyitishga xizmat qilishi hamda taʼlimda 
oʻquv materiali sifatida foydalanish imkonini berishi bilan amaliy ahamiyat kasb etadi.