Tili va adabiyoti universiteti

Oʻzbek tilida konkretlik - abstraktlik shkalasi 
Scale of concreteness/-abstraction in Uzbek 
 
Hakimova Muhayyo Karimovna
*
 
Annotation.
Concrete and abstract names, formed as a result of generalizing and 
isolating abstraction, do not lend themselves to a clear distinction, they cannot be strictly 
separated. The presence of intermediate phenomena between them, the differentiation of abstract 
names according to the degree of abstractness does not provide the possibility of a strict 
differentiation. The need to differentiate between concrete and abstract names, to determine the 
degree of abstraction of abstract words, to establish intermediate phenomena necessitate the 
formation of a scale of concreteness / abstractness.
*
Filologiya fanlari doktori (DSc), Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti 
dotsenti 

---

33 
Key words:
abstraction, concreteness, hierarchy, abstract word, meaning, intermediate 
event, linguistic meaning, occasional meaning. 
Leksik sathda nafaqat denotativ yoki konnotativ ma’noning darajalanishini, balki 
abstraksiyaning 
darajalanishini 
ham 
kuzatish 
mumkin. 
Masalan, 
umumlashtiruvchi 
abstraksiyaning turli darajalari mavjud. Masalan, 
egulik
soʻzining abstraksiya darajasi 
meva
soʻzinikidan yuqori, 
meva
soʻzining abstraksiya darajasi esa 
olma
soʻzinikidan yuqori. Demak, 
olma mevaga nisbatan konkret, meva egulikka nisbatan konkret va aksincha.
Abstraksiyaning bu kabi darajalanishlari barcha soʻzlarni oʻz ichiga oladi. Zero, 
insonning tashqi va ichki olamini tashkil etuvchi son-sanoqsiz voqeliklar umumlashtiruvchi 
abstraksiya natijasida sanoqli soʻzlarda aks etadi. Abstraksiya darajasi yuqori boʻlgan soʻzlar bir 
necha turlarni birlashtirsa, abstraksiya darajasi past soʻzlar bitta turni birlashtirishi mumkin. 
Darajali qatorda abstraksiya darajasi yuqori boʻlgan nom abstraksiya darajasi pastroq nomga 
nisbatan koʻproq xususiyliklarni birlashtiradi. Masalan, 
oʻsimlik
soʻzi daraxtni, butani, gulni, 
ularning barcha turlarini umumlashtiradi. Yangi quloq chiqargan maysa ham, dengizdagi suv 
oʻtlari ham, koʻp yillik chinor ham oʻsimlik deya nomlanadi. 
Daraxt
soʻzida umumlashayotgan 
xususiyliklar esa 
oʻsimlik
soʻzinikiga nisbatan kamdir. 
Shu oʻrinda aytib oʻtish kerakki, abstraksiya darajasi qancha yuqori boʻlsa, 
umumlashayotgan xususiyliklar oʻrtasida yaqinlik shuncha kam boʻladi. Aksincha, abstraksiya 
darajasi qancha past boʻlsa, oʻzaro yaqinlik yoki oʻxshashlik shuncha koʻp boʻladi. Yuqorida 
aytganimizdek, 
inson
soʻzi umumlashtirayotgan barcha milliardlab individlar oʻziga xos tashqi 
koʻrinish, nutqqa va ongga egalik, ijtimoiylik kabi umumiyliklarga ega boʻlib, irqi, millati, jinsi, 
yoshi kabi bir qancha oʻziga xosliklar e’tibordan chetda qoladi. 
Erkak
soʻzining abstraksiya 
darajasi 
inson
soʻzinikidan ancha past boʻlib, umumlashayotgan xususiyliklar bir-biriga 
yaqinroq. 
Chol
soʻzining abstraksiya darajasi 
erkakka
nisbatan pastroq boʻlib, ushbu nom 
umumlashtirayotgan xususiyliklar ancha yaqin va oʻxshashdir. Inson erkakka nisbatan abstrakt, 
erkak cholga nisbatan abstrakt boʻlsa, erkak insonga, chol erkakka nisbatan konkretdir.
Demak, umumlashtiruvchi abstraksiya ham muayyan darajalanishlar hosil qiladi. 
Abstraksiya darajasining oshib borishi umumlashayotgan xususiyliklarning oʻxshashligiga 
teskari proporsionaldir. Abstraksiya darajasi oshib borar ekan, umumlashayotgan xususiyliklar 
soni ortadi va ular oʻrtasidagi oʻxshashlik kamayib boraveradi.
Tilshunoslikda soʻzlarning abstraksiya darajalarini aniqlash uchun abstraktlik/konkretlik 
shkalasi ishlab chiqishga urinishlar boʻlgan. Kolomiyseva [2], Cherneyko 

5

kabi tilshunoslar 
abstrakt nomlarni ularning ajratilganlik darajasiga koʻra shkalasini tuzishga harakat qilganlar. 
Biz ham jahon tilshunosligidagi an’anani davom ettirgan holda, abstraktlik/konkretlik 
shkalasini tuzishga harakat qildik. Mazkur shkalani tuzishda tayyor andozadan foydalanmadik. 
Unda tilimizning oʻziga xosliklari birlamchi ahamiyat kasb etdi. Har qanday til boshqa tillar bilan 
mushtarak belgilarga ega boʻlishi bilan birga, oʻziga xos farqliklar bilan ajralishi ma’lum. Bunday 
oʻziga xoslik, ayniqsa, til egalarining aqliy salohiyati, ruhiy va ma’naviy olami, axloqiy, etik, estetik, 
madaniy, diniy dunyoqarashini oʻzida aks ettirgan abstrakt nomlar misolida aniq koʻrinadi.
Konkretlik/abstraktlik shkalasining eng dastlabki chekka qutbidan narsa nomlari oʻrin 
oladi. Zero, ular muayyan aniq shaklga, makon va zamonda oʻz oʻrniga ega moddiylikni nomlab 
kelmoqda. Narsalarni bevosita kuzatish mumkin. Shuning uchun mazkur nomlar beshta sezgi 
a’zosining vazifasini aks ettiruvchi soʻzlar bilan bogʻlana oladi: