Tili va adabiyoti universiteti



Download 6,85 Mb.
Pdf ko'rish
bet20/464
Sana03.03.2022
Hajmi6,85 Mb.
#481675
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   464
Bog'liq
Merobdan-caenda-kullanilgan-frazeologik-birliklar-va-ularning-uslubij-hususiatlari

afv, vaj, garov, gumondor


29 
gumonlanuvchi, ijrochi, ish, tadbir, oʻzlashtirish 
soʻzlarining ixtisoslashgan, maxsuslashgan 
yangi ma’nolaridan adabiy tilni boyitish va rasmiy uslub imkoniyatini kengaytirishda foydalansa 
boʻladi. 
Kishilar oʻrtasidagi aloqani ta’minlash til ijtimoiyligining birinchi va zaruriy sharti boʻlib, 
tilshunoslikning barcha davrlarida tilning bu maqomi e’tirof etilgan. Ammo tilning ijtimoiy 
tabiati, “sotsial xoslanganligi uning qabila, xalq, millat tarixini, umuman, insoniyat oʻtmishini 
oʻzida saqlashida ham koʻrinadi” [Filin, 1966: 19]. Jamiyat a’zolarining tilga munosabati, tildan 
qanday foydalanishi, jamiyatdagi oʻzgarishlarning tilga ta’siri ham til ijtimoiyligidan begona 
emas. Oʻzbek tili ham oʻz tarixiy taraqqiyotida oʻzi mansub jamiyatning faol ta’sirida boʻlgan, 
oʻzbek turmushidagi oʻzgarishlar, mentalitetiga ta’sirlar bu tilda izini qoldirgan. Masalan, arab 
halifaligi va Islom ta’sirida arabcha birliklar oʻzlashgan, oʻzlashtirilgan. Yoki moʻgʻul 
hukmronligi moʻgʻulcha til unsurlarining kirib kelishiga zamin boʻlgan. Jadidchilik harakatining 
yoyilishi bilan arabiy oʻzlashmalarni turkchalashtirishga ham kirishilgan. Ayniqsa, sobiq ittifoq 
davrida ming-minglab soʻzlar rus tilidan yoki uning vositachiligida boshqa tillardan 
oʻzlashtirilgan, chet soʻzlarni olishning ma’lum modellari qabul qilingan. Buni birgina 
-iya, -siya 
qoʻshimchasi bilan tugaydigan soʻzlar misolida koʻrish mumkin. Istiqlolning qoʻlga kiritilishi 
oʻzbek tili rivojining yangi imkonlarini yaratish bilan birga, koʻplab eskirgan soʻzlarning qayta 
faollashuvini ham ta’minladi. Globallashuv davri esa koʻplab tillar qatori oʻzbek tilini ham 
xalqaro tillarning faol ta’siriga uchratmoqda. Diqqat qilinsa, zikr etilgan ta’sirlar va tildagi 
oʻzgarishlarni sof lisoniy jarayonlar emas, tildan tashqari, masalan, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy-
madaniy jarayonlar harakatlantirmoqda. Oʻzbek sotsiolingvistikasi ana shunday ta’sirlashuvlarni 
xolis baholashi, milliy til va davlat tili manfaati nuqtayi nazaridan ish koʻrishi lozim boʻladi.
Tilning fikr uzatish, his-tuygʻu ifodalash vazifasi uning jamiyatda yashashini, jamiyatgina 
tilning asosiy tarkib toptiruvchisi boʻlishini va ular oʻrtasida doimiy ta’sirlashuv jarayonlari 
kechishini koʻrsatadi. Jamiyatning tilga ta’siri uning barcha sathlarida seziladi, biroq bu ta’sirlar 
har bir til sathida oʻziga xos boʻladi. Masalan, muayyan lahja va shevalar asosida adabiy til 
shakllantirilar ekan, til sathlarining barchasi jamiyat ta’siriga beriladi. Ya’ni turli lahjalar 
fonemalari ichidan adabiy til uchun ma’lum fonemalarni tanlab olishda (masalan, oʻzbek tilida 
qarluq, qipchoq, oʻgʻuz lahjalari bor, ammo adabiy meyor sifatida qarluq lahjasi tovushlari qabul 
qilingan) fonetik sathga; muayyan tushunchani ifodalash uchun turli shevalardagi soʻzlar 
orasidan ayrimlarini adabiy tilga qabul qilishda (masalan, oʻzbek tilining Buxoro, Navoiy 
shevalarida “yoʻqlik kasb etmoq, mavjudligi barham topmoq” ma’nosi 
yitmoq 
soʻzi bilan, 
Fargʻona, Toshkent dialektlarida 
yoʻqolmoq
soʻzi bilan ifodalanadi, ammo adabiy meyor sifatida 
yoʻqolmoq
tanlangan) leksik sathga; muayyan grammatik ma’noni ifodalash uchun turli shevalar 
grammatik shakllari orasidan ma’lum bittasini tanlashda (masalan, oʻzbek tili shevalarida 
fe’lning hozirgi zamon ma’nosini ifodalovchi 
-op, -vot, -ut, -yap 
qoʻshimchalari bor, ammo 
adabiy meyor sifatida 
-yap 
qabul qilingan) grammatik sathga jamiyat faol ta’sir etgan. 
Jamiyat taraqqiyotining barcha davrlarida tilga kamdir-koʻpdir ta’sirlar boʻlib turadi. 
Ba’zan uzoq vaqt tilning biror sathi jamiyat, inson omili bilan bogʻliq ta’sirlarga, oʻzgarishlarga 
uchramaydi yoki tilga ta’sir umummilliy miqyos kasb etmaydi. Biroq yozuv va imlo borasidagi 
oʻzgartirish yoki yangilanishlar umummilliy miqyosda, jamiyatning ongli aralashuvi ostida hal 
qilinadi. Hatto hukumat bunday lisoniy jarayonlarga faol ta’sir oʻtkazadi (oʻzbek arab, oʻzbek 
lotin, oʻzbek kirill va yana oʻzbek lotin alifbolarining joriy etilishida shuni kuzatish mumkin), 
milliy manfaatlar yuzasidan lisoniy jarayonlarni nazoratga olish, tartibga solishda ishtirok etadi. 
Zarur meyoriy-huquqiy hujjatlarni qabul qiladi, til masalalari bilan shugʻullanuvchi vakolatli 
tuzilmalarni tashkil etadi. Masalan, “Davlat tili haqida”gi Oʻzbekiston Respublikasi Qonunining 
qabul qilinishi, “Oʻzbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-
tadbirlari toʻgʻrisida”gi Prezident farmonining e’lon qilinishi, Vazirlar Mahkamasi huzurida 
Davlat tilini rivojlantirish departamentining tashkil etilishi, Atamalar komissiyasining ish 
boshlashi shundan dalolatdir. 


30 
Terminologiyani tartibga solishda vertikal ta’sir choralarining oʻrni ham muhim. Shu 
ma’noda oʻtgan asrning 90-yillarida faoliyat koʻrsatgan Atamaqoʻmning terminologiyani tartibga 
solishdagi xizmati katta boʻlgan. Hozir tilda barqarorlashgan 

Download 6,85 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   464




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish