Tili va adabiyoti universiteti

Zatı alileri
! 
Sayın Bakan
! 
Saygıdeğer Misafirler
! 
Muhterem 
Öğretmenler
! 
Değerli Öğrenciler
! 
‘Prezident janobi oliylari! Hurmatli vazir! Muhtaram 
mehmonlar! Muhtaram oʻqituvchilar! Qadrli oʻquvchilar! 
Zat-ı alileri 
tarkibli undalmasidagi 
zat 
soʻzi “
bir bobokalondan, ajdoddan tarqalgan nasl, 
avlod
”, “
biror fazilati bilan ajralib turuvchi shaxs
”, “
jins, nav
” maʼnolarini bildiradi. 
Zat-ı ali
izofasi bevosita ayni soʻzning ikkinchi maʼnosi orqali vujudga kelgan boʻlib, “
oliy zot, ulugʻ 

---

262 
inson
” degan mazmunni ifoda etadi. 
Zat-ı ali
izofasi, asosan, yuqori mavqedagi, obroʻ-eʼtiborli, 
mansabdor shaxsga nisbatan ishlatiladi. Ali sifati “
mavqei, martabasi, faoliyati jihatidan eng 
yuqori; bosh
”, “
sifat jihatdan eng yuqori, eng yaxshi
”, “
taraqqiyotning eng yuqori darajasiga 
erishgan, barkamol
” maʼnolarini ifodalaydi. Bu sifat-leksema asosida rasmiy doiralarda, xalqaro 
munosabatlarda prezidentlar, davlat rahbarlari, nufuzli tashkilot rahbarlari, chet ellik rasmiy 
shaxslarga nisbatan faol qoʻllanmoqda. 
Zat-ı alileri
undalma sifatida kelgan shakldagi hurmat bu izofaning olmosh oʻrnida 
qoʻllangan koʻrinishida ham saqlanadi: 
Zat-ı alileri nasıl tensip buyururlarsa öyle yaparız
‘Zoti oliylari qanday munosib 
koʻrsalar, shunday qilamiz’. Bu oʻrinda 
Zat-ı alileri
birikmasi II shaxs 
siz
kishilik olmoshi 
oʻrnida pronominalizatsiya asosida qoʻllanmoqda. 
Zat-ı alileri
birikmasining qoʻllanishida 
olmoshlashish hodisasi yuz bergan, shaxs-sonda ham koʻchish mavjud. III shaxs koʻplikdagi 
onlar shakli II shaxs koʻplik 
siz
oʻrnida qoʻllangan. 
Rasmiy munosabatda, oʻrni bilan, 
aziz, kardeş, meslektaş, sevgili
soʻzlaridan ham 
foydalaniladi. 
Aziz Kardeşim! Sevgili Ahmet Bey! Meslektaşım Cengiz Beyefendi
. Biroq bunday 
hurmat boshqa oʻrinlardagi hurmatdan ajralib turadi. Chunki, rasmiy murojaatga samimiylik 
boʻyogʻi ilova qilinadi. 
Rasmiy uslubdagi undalmalar soʻzlashuv uslubidagi undalmalardan farq qiladi. Xalqaro 
munosabatlarda, rasmiy muomalada unvon, mansab-martaba soʻzlarining undalma vazifasida 
kelib hurmat ifodalashida baʼzi oʻrinlarda qoʻshimchalar qoʻshilishi eʼtiborni tortadi: 
Cumhurbaşkanı Zat-ı alileri! Sayın Hocam (Öğretmenim)!
Soʻzlovchining tinglovchiga murojaatida qoʻshimchalar vositasida oʻziga xos darajali 
hurmat ifodalanishining yuzaga kelishi kuzatiladi. Masalan: 
–
Büyükelçim yerinde mi?’
Elchi janoblari oʻzidami?’ yoki:
 
– Büyükelçim yerindeler mi?’
Elchi janoblari oʻzlaridami’ 
Birinchi misolda rasmiy hurmatning samimiy shakli yuzaga kelgan boʻlsa, ikkinchi 
misolda esa rasmiy hurmatning samimiy shakli orttirma darajada aks etmoqda. Birinchi misolda 
rahbar lavozimidagi shaxsning faqat oʻziga boʻlgan hurmat aks etsa, ikkinchida shaxsning oʻziga 
va unga oid xonaga ham hurmat koʻrsatilmoqda. Bu soʻzlovchining tinglovchiga murojaatida 
muloqot jarayonida ishtirok etmagan uchinchi shaxsga boʻlgan ehtiromining belgisidir. Ushbu 
misolimizda lavozimi kichik shaxsning lavozimi yuqori boʻlgan shaxsga hurmati aks etgan 
boʻlsa, quyida lavozimi yuqori shaxsning lavozimi kichik xodimga nisbatan hurmatini koʻrish 
mumkin: 
–Kadriye, gelir misiniz?
–Kadriye, bakar misiniz? 
yoki:
 
–Kadriye, gelir misin?
–Kadriye, bakar misin? 
Keltirilgan misollardagi farq “
sizlash
”, “
senlash
”da koʻrilmoqda. Аmmo, turk tilidagi 
muloqot madaniyatiga, qoʻllanilish uslubiga koʻra har ikki shaklda ham hurmat maʼnosi mavjud. 
“
Sizlash
”da sof rasmiy hurmat, “
senlash
”da samimiy rasmiy hurmat kuzatiladi. Yana har ikki 
turdagi misolda bir xilda bildirilayotgan “
iltimos, agar mumkin boʻlsa
” mazmuni mavjud. Bu 
mazmun hozirgi zamon davom feʼli qoʻshimchasi -
ir 
yordamida ifodalanmoqda. Buyruq 
mazmunidagi gapning “
iltimos, agar mumkin boʻlsa
” shaklida berilishi hurmat ifodalanish 
uslubiga misol boʻla oladi.
Demak, murojaatdagi rasmiy hurmatni ham ikkiga ajratish mumkin: a) sof rasmiy 
hurmat; b) samimiy rasmiy hurmat. 
Turk tilida rasmiy hurmat ifodalovchi 
nezaket
ziyareti otli birikmasi hurmatning xalqaro 
miqyosda ham keng qoʻllanadigan turlaridan biridir. Turk tilidagi bu ziyorat turiga rus tilida 
визит вежливости [Ojegov,1983: 68], oʻzbek tilida 
muhtaram shaxslar tashrifi
yoki 
hurmat 

---

263 
koʻrsatish ziyorati
deyish mumkin. O‘zbek tilida “
tashrif
” rasmiy muloqotlar uchun xos boʻlib, 
“
ziyorat
” koʻproq soʻzlashuv nutqida ishlatiladi: ota-onani, ustozlarni ziyorat qilish. 
Ziyorat turk tilida ikki turda: a) rasmiy ziyoratlar, davlatga oid boʻlgan, shaxsiy ahamiyat 
kasb etmaydigan, jiddiy ziyoratlar; b) sotsial ziyoratlar, rasmiy xarakterga ega boʻlmagan, 
eʼtiqod bilan bogʻliq ziyoratlar sifatida qoʻllaniladi. 
Turk tilida 
nezaket
ziyareti birikmasi 
bulunmak, yapmak, gerçekleştirmek
feʼllari bilan 
birga ishlatiladi: 
nezaket ziyareti yapmak, nezaket ziyaretinde bulunmak, nezaket ziyaretini 
gerçekleştirmek
kabi.
Kuzatishlarga koʻra, 
nezaket ziyareti
ikki koʻrinishda amalga oshadi: 1) yoshidan qatʼi 
nazar, bir joyda bir xil lavozimda faoliyat olib borayotgan rasmiy kishilar orasida amalga oshadi. 
Xalqaro munosabatlarda diplomatik korpus joylashgan davlatda agremanlik olgan elchining oʻz 
faoliyatini 
rasman 
boshlaganligini 
bildirish 
maqsadida 
diplomatik 
korpus 
duayen 
(akkreditatsiyadan oʻtgan davlatda eng koʻp ishlagan) elchisidan boshlab akkreditatsiyadan 
oʻtgan barcha elchilarga nisbatan navbatiga qarab amalga oshiradigan ilk rasmiy hurmat bildirish 
ziyorati; 2) davlat ichidagi rasmiy tashkilotlar rahbarlari orasida yoshidan qatʼi nazar, mansablari 
ayni darajadagi yoki quyi mansabdagi kishining oʻzidan yuqori mansab kishisiga nisbatan 
amalga oshiradigan tashrifi.
Professor А. Qosimov turk tilidagi 
nezaket ziyareti
terminini oʻzbek tilida 
protokol 
tashrifi
deb nomlab quyidagicha yozadi: “Protokol tashrifi alohida ehtirom ifodasi boʻlib, unda 
ayrim muhim masalalarni hal qilish kuzatilmaydi” [Qosimov, 1996: 45].
Baʼzi bir turkcha manbalarida nezaket ziyareti deb nomlanuvchi ikki komponentli 
terminning bir qancha sinonimik qatori mavjudligi aytiladi. Bular: 
ziyaret; eş, dost ziyareti; 
protokol ve nezaket kuralları sunuşu; anlamlı ziyaret; nezaket ve tanışma ziyareti; alt ve eş 
düzey ziyaret
va boshqalardir. Sinonimik qatorning bosh soʻzi hisoblangan 
ziyaret
nafaqat 
rasmiy, balki norasmiy sohada ham birdek ishlatiladi. 
Demak, turk tilida rasmiy hurmat ifodalashda unvon soʻzlar, undalmalar va murojaat 
shakllari alohida eʼtiborni tortadi. Hurmat - sof rasmiy hurmat; samimiy rasmiy hurmat sifatida 
aks etadi.