125
tufayli
, koʻrgni uchun – koʻrmaganidan. Demak, hozirgi oʻzbek adabiy tilida sababli sifatidan
//mustaqil soʻzdan// farqli, unga omonim boʻlgan sababli koʻmakchisi bor[3].
Shunday ekan, olimning fikriga qoʻshilib, sababli koʻmakchisi aksariyat hollarda – gani
/ganligi/ sifatdoshi bilan birga kelib sabab ma’nosini ifodalaydi.
Sabab koʻmakchisi grammatik sabab ma’nosini sof holda boshqa biror ma’no ottenkalari
holda ifodalaydi. Bunga koʻmakchining paydo boʻlishiga xizmat qilgan soʻz sabab soʻzining oʻz
leksik ma’nosiga koʻra asl sabab tushunchasini ifodalashi asos boʻladi. [4,73]
Sabab ma’nosini anglatuvchi sababli soʻzi –ligi, -ganligi kabi qoʻshimchali soʻzlar bilan
birga keladi. Masalan:
Derazalari yer sathidan pastda ekanligi sababli tashqaridagi odam yaqin
kelib bukilganda ham ustaxonaning choragini koʻradi, xolos
(Z.A’lam).
Chunki obuna boʻlsam,
koʻp qavatli uyda turganim sababli pastdan baribir mengacha kimdir olib qoʻygan boʻlardi
(Gazetadan).
Bunday misollarni tilimizda koʻplab uchratamiz. Hodisalarni oʻrganganda ularning paydo
boʻlish, rivojlanish, boshqa holatga oʻtish yoki holat boʻlish sabablarini ochishda koʻmakchilar
alohida oʻrinni egallaydi
Sabab tushunchasi falsafada ham juda keng qoʻllanadi. Unda hodisalarning sababiy
aloqadorligini ob’ektiv,
universal, eng umumiy xarakterda egaligini keng namoyon qiladi.
Demak, falsafada hodisalar, voqealarning sabablari namoyon boʻlishi umumiy xarakterda
boʻladi. Tilshunoslikda esa gapdagi sababning leksik - grammatik xususiyatlari esa tor doirada
boʻlib, asosan, gap va matnda oʻrganiladi.
Sabab ma’nosini bildiruvchi koʻmakchilardan yana biri
tufayli
koʻmakchisidir. Bu
koʻmakchi
sababl
i koʻmakchisiga sinonim boʻlib qoʻllaniladi va asosan ot bilan birikib sabab
munosabatini ifodalashga xizmat qiladi. Akademik A.N.Kononov tufayli koʻmakchisi
haqida
quyidagacha yozadi, - «tufayli koʻmakchisi arabcha (tekinxoʻr, parazit) ma’nosini, forscha
(yordam, qoʻllash, oʻrtoqlik) ma’nolarini anglatadi». Hozirgi oʻzbek adabiy tilida bu koʻmakchi
koʻrsatilgan ma’nolarini yoʻqotib, toʻliq yordamchi soʻzga aylangan.
Tufayli
koʻmakchisi
aksariyat hollarda abstrakt ma’noli otlar bilan birikadi. Masalan:
Safarqul bu xonadonga kulfat
tufayli yaqinlashgan edi, kulfat tufayli butunlay uzildi
(T.Malik).
Bu jamiyatda adolat topmadi,
faqat ezildi, shu alam tufayli fashistlarga xizmat qilgan boʻlsa qilgandir
(T.Malik).
U ichida
doʻstining hasad tufayli shunday maslahat berganini oʻylarkan
(Z.A’lam).
Tufayli
koʻmakchisi sabab soʻzi bilan birga qoʻllanganda sabab – aniqlik ma’nosini
ifodalaydi: Masalan:
Poldan zax oʻtdi. Yotish joniga tegdi. Ichidagi gʻala – gʻovur ancha bosildi.
Shu uch sabab tufayli Joʻravoy oʻrnidan turdi
(Z.A’lam).
S.Gʻoyibov
tufayli
koʻmakchisining ba’zan notoʻgʻri qoʻllash faktlari uchrab turishini
koʻrsatadi. Masalan:
Varrak tufayli qushlar qoʻrqitilganda ekin maydonidagi 17% karam koʻp
saqlanib qolgan.
Bunda qoʻrqitilgan fe’li sabab ma’nosini ifodalovchi boʻlakni emas,
vosita
ma’nosini ifodalovchi boʻlakni talab qiladi. Shunga mos ravishda bu grammatik ma’noni
ifodalovchi bilan yordamida kabi vositalar qoʻllanishi kerak edi: varrak bilan // yordamida
qushlar qoʻrqitilganda ... kabi.
Tufayli
koʻmakchisining vosita emas, sof sabab ma’nosini
ifodalashga xizmat qilishini anglamaslik koʻrsatilgan xatoning sodir boʻlishiga yoʻl ochib
bergan. Koʻrinadiki, har bir koʻmakchini oʻziga xos ma’no va vazifada qoʻllash grammatika
sathida nutq madaniyati talablariga javob berishning birinchi shartlaridan hisoblanadi.
Oʻzbek tilidagi
xususidagi
koʻmakchisi oʻrnida haqda, toʻgʻrisidagi soʻzlarini ham
qoʻllash mumkin. Sabab soʻziga koʻra koʻmakchisini qoʻshish bilan sabab ma’nosi ifodalanadi.
Bunday hollarda sabab soʻzining ma’nosini koʻra koʻmakchisi bajaradi. Agar koʻra
koʻmakchisini tushirib qoldirsak gap ma’nosi gʻalizlashadi.
Quyidagi gaplarda
koʻra
koʻmakchisi oʻrnida
bilan
koʻmakchisini qoʻllash mumkin boʻladi. Ayni vaqtda koʻra
koʻmakchisi boshqarib kelgan soʻzdagi –ga joʻnalish kelishigi qoʻshimchasi tushib qoladi:
sabablarga koʻra // sabablar bilan kabi.
126
Xulosa qilib aytganda, sabab ma’nosini ifodalashda koʻmakchilar oʻzining semantik
xususiyati bilan boshqa sintaktik vositalardan ajralib turadi.
Do'stlaringiz bilan baham: