|
Аннотация. В статье анализируется художественная ценность “Devonu lugʻotit-
turk” и его роль в узбекской лингвистике и литературе. Кроме того, изучается значение
этой работы в лексикографии и этимологии слов в узбекском языке.
Ключевые слова: словарь, этимология, транскрипция, перевод, девон, садж,
пословица, песня, морфология.
“Devonu lugʻotit-turk” (“Turkiy soʻzlar devoni”) — Mahmud
Koshgʻariyning turkiy tillar haqidagi qomusiy asari (1071—72). Bu asarda 11-
a. ning 2-yarmida Markaziy Osiyoda va Gʻarbiy Xitoy hududida istiqomat qilgan
turkiy urugʻ va qabilalar, ularning ijtimoiy ahvoli, tili, tarixi, bu hududning
geografiyasi, metrologiyasi va astronomiyasiga oid qimmatli ma’lumotlar yozib
qoldirilgan. “Devonu lugʻotit-turk” ning qoʻlyozmasi 1914-y. Turkiyaning
Diyorbakr shahridan topilgan. 319 sahifali bu qoʻlyozma Istanbulda saqlanadi.
926
Bu nusxa «Devonu lugʻotit-turk» yozilganidan salkam 200 yil keyin, ya’ni
Mahmud Koshgʻariyning oʻz qoʻli bilan yozilgan nusxadan 1266-yilda kotib
Muhammad ibn Abu Bakr ibn Fotihal-Soviy al-Damashqiy tomonidan
koʻchirilgan.
“Devonu lugʻotit-turk” arab tilida yozilgan, 8 mingdan ortiq turkiy
soʻzlarni toʻgʻri talaffuz qilish maqsadida arabcha harakatlar (harflardagi ost-
ust ishoralar)dan foydalanilgan. Bunda, albatta, muallif ancha qiyinchilikka
uchragan, chunki arabcha harf va alif, vov, yo) ishoralari bilan turkiy
tovushlarni berib boʻlmas edi. Turkiy tildagi choʻziq va qisqa unlilar, yumshoq
va qattiq tovushlar uchun Maxmud Koshgʻariy maxsus belgilar (harakatlar)ni
qoʻllaydi yoki soʻz boshidagi choʻziqlikni ikki alif bilan koʻrsatadi yoki ikki xil
talaffuz qilinadigan soʻzlarga 2 xil ishora qoʻyadi: azuqluq, eritmak soʻzlaridagi
“Z” va “R” harflari ustiga ham kasra, ham damma ishorasini qoʻygan, demak, bu
soʻzlar oʻsha davrda ikki xil talaffuz etilgan: azmqluq — azuqluq, eritmak —
erutmak kabi. Arabcha harf b-n koʻrsatish mumkin boʻlmagan turkiy talaffuzni
«Devonu lugʻotit-turk»da izohlab, ta’riflab oʻtgan. “Devonu lugʻotit-turk”da,
avvalo, otlar, soʻng fe’llar izohlanadi. Soʻzlar tartibi ularning tarkibidagi
harflarning orta borishiga (2 harfdan 7 harfgacha) qarab amalga oshirilgan.
V. V. Bartold «Devonu lugʻotit-turk»dan oʻz ilmiy ishlarida keng foydalanganini
sharqshunos S. Volin koʻrsatib oʻtgan. Tilshunos olim V. I. Belyaev “Devonu
lugʻotit-turk” haqida shunday yozadi: “Biz bu asarga nihoyatda yuksak baho
berishimiz kerak, chunki u kitoblardan olib yozilmagan, balki jonli materialni
shaxsan kuzatishga asoslangan… Muallif bergan ma’lumotlar… arxeologik
kashfiyotlar bu ma’lumotlarning aksariyatini isbot etmoqda”. Nemis
sharqshunosi K. Brokkelman “Devonu lugʻotit-turk” asarini 1928-yili nemis
tiliga tarjima qildi. “Devonu lugʻotit-turk” qoʻlyozmasining fotonusxasi
Istanbulda Kilisli Rifat (3 jildli; 1915—17) keyinchalik Besim Atalay tomonidan
(3 jildli; 1939—41) turk tiliga tarjima qilinib, chop etilgan. “Devonu lugʻotit-
turk” ning turk tilidagi keyingi qayta nashri 1957-y. amalga oshirildi. “Devonu
lugʻotit-turk” ikkinchi boʻlib oʻzbek tiliga tarjima qilinib, muhim izoh va
927
tafsirlari bilan 1960—63 y. lari Toshkentda “Fan” nashriyotida 3 jildda chop
etilgan.
Qoraxoniylar davlati hukm surgan toʻrt asr mobaynida Markaziy Osiyo
xalqlari nisbatan tinch-osuda va farovon yashadi. Buning oqibatida barqaror
vaziyat hukm surib, ilm-fan va madaniyatning ravnaq topishi uchun
imkoniyatlar vujudga keldi. Natijada ulugʻ ajdodlarimiz - faylasuflar,
tarixchilar, astronomlar, shoirlar samarali ijod qilishdi. Turkiy olimlar arab va
fors tillarini, binobarin, Gʻarb ijodkorlarining yunon tilidan arabchaga
oʻgirilgan asarlarini mukammal bilishgan va turkiy islom madaniyatini
yaratishda ulardan foydalanishgan.
Qoraxoniylar davri yuqori darajali madaniyatdan buyuk Firdavsiyning
“Shohnoma” dostoni bilan qiyoslanishi mumkin boʻlgan Yusuf Xos Hojibning
"Qutadgʻu bilig” (“Saodatga eltuvchi bilim”) - falsafiy-didaktik dostoni va
Mahmud Qoshgʻariyning “Devoni lugʻatit turk” asari chinakamiga guvohlik
beradi. Buyuk tilshunos olim Mahmud Qoshgʻariyning “Devonu lugʻatit turk”
asari Qoraxoniylar davrining noyob durdonasi hisoblanadi. U oʻlmas obida
sirasiga kiradi va oʻzida davr tili, adabiyoti, tibbiyoti, tarixi, geografiyasi,
etnografiyasi, hunarmandchiligi va astronomiyasi haqidagi bilimlarni qamrab
olgan.
“Devoni lugʻatit turk”dagi geografiyaga oid ma'lumotlar gʻoyat muhim
ahamiyat kasb etadi. Sababiki, asarida turkiy xalqlar joylashgan hududlar
ta'rifini keltirgan va u muallif dunyodagi eng qadimiy turkiy xarita muallifi
hisoblanadi. Ushbu xarita XI asrdagi Osiyoning eng qadimiy va ahamiyatli
xaritasi boʻlib, unda geometrik aniq shakllarda togʻlar, koʻllar va daryolar
koʻrsatilgan, eng muhim shaharlar va qabilalar qayd etilgan. Yer yumaloq ekani
haqidagi qarashlar qadimdan paydo boʻlganini bilasiz. Mahmud Qoshgʻariy bu
boradagi fikrlarni ilmiy asosda rivojlantirgan. Yer yumaloqligini tasdiqlovchi u
yaratgan xarita oʻz davri uchun gʻoyatda qadrli hisoblanadi. Vaholanki,
Yevropada XVI asrdagina Kopernik (1473-1543) Mahmud Qoshgʻariy haqligini
- yer yumaloqligi, oʻz oʻqi atrofida aylanishini isbotlab berdi. Mahmud
928
Qoshgʻariy Qoraxoniylar davlati hukmdori Yusup Qodirxonning evarasi edi. Bu
haqdagi xabar “Devoni lugʻatit turk”da uchraydi.
Qoraxoniylar davrida turkiy tildagi adabiyot jadal taraqqiy etdi. Mahmud
Qoshgʻariy turkiy tillar shevalarini tadqiq qiluvchi asari orqali mumtoz turkiy
adabiyot va she'riyat, xalq ogʻzaki ijodi ravnaqi uchun zamin hozirladi, turkiy
xalqlar adabiy tilini ishlab chiqdi, unga sayqal berdi. Natijada turkiy
she'riyatning asosiy janrlari shakllandi, rivojlangan she'riy leksikaga ega
istioralar tizimi va nutq vositalari tugʻildi. Mahmud Qoshgʻariy jahonda turkiy
tilning ijtimoiy lingvistikasi asoschisi, deb tan olinishi bejiz emas.
Yanada muhimi shundaki, “Devoni lugʻatit turk” asarida oʻsha davrning ilgʻor
kishilarini oʻylantirgan hamda turkiy xalqlarning tub manfaatlarini aks ettirgan
fikrlar va gʻoyalar jamlangan, shaxs va jamiyatning yanada ijtimoiylashuvi
yoʻllari belgilab berilgan. Koʻp bosqichli falsafiy-axloqiy muammolar,
binobarin, boylik va bilimning oʻzaro bogʻliqligi haqidagi fikrlar chuqur
ifodalangan.
Boshqacha aytganda, ilk oʻrta asrlar olimi va ijtimoiy faylasufining
qarashlari olam, xalq taqdiri, inson, madaniyat, ijtimoiy adolat toʻgʻrisidagi
mushohadalarga yoʻgʻrilgan edi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
