Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Keywords: wisdom, mysticism, source, morality, teachings, art,  justice, enlightenment. 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

821 

Ahmad  Yassaviy  turkiy-tasavvuf  she‘riyatining  asoschisi,  atoqli 

mutasavvuf  shoirdir.  Xalq  orasida  “shayxul-mashoyix”,  “sultonul-orifin” 

unvonlari bilan ulug‘langan buyuk  ma‘rifiy zotning hikmatlari turkiy xalqlar 

tomonidan bir necha yuz yillardan beri sevib mutolaa qilinadi. Hikmatlarida 

tasavvufning  barcha  yo‘nalishini  qamrab  olgan,hamda  she‘rlarida  mohirlik 

bilan  tasavvuf  mohiyatini  singdira  olgan  adib  haqida  ma‘lumotlar  yetarli 

emas.Adibning tavallud yili noma‘lum. Vafoti esa turli manbalarda hijriy 562-, 

milodiy  1166-yil  deb  ko‘rsatiladi.  U  Turkistonning  Yassi  shahrida,  ruhoniy 

oilasida tug‘ilgan. Shundoq kichkina jussa, tik  qomatli, xushsurat bir kishining 

avliyo ekanligi, hatto, podsholar ham u kishi bilan maslahatlashib ish qilishi, 

hamda dunyoning to‘rt tarafida 90 ming muridi borligi hammani hayron-u lol 

etgan. 

Isfijob  uning  ota  yurti.  Ota-onasining  qabri  ana  shu  shaharda.  Adib 

Ruqiya  ismli  ayolga  uylangan.  Ularning  Gavhari  Shahnoz,  Gavhari  Xushnoz 

ismli qizlari hamda Ibrohim ismli o‘g‘li bo‘lgan[3.9-14].Yassaviy hikmatnavislik 

an‘analarini boshlab bergan ijodkor hisoblanadi. “Hikmat”lar Ahmad Yassaviy 

merosini jamlagan asar bo‘lib, ushbu asarda 240 ga yaqin she‘rlar kiritilgan. U 

Arslonbob  hamda  Yusuf  Hamadoniydan  tahsil  olgan.  She‘rlarini  asosan 

chig‘atoy  tilida  yaratgan.G‘.    G‘ulom  nomidagi  Adabiyot  va  san‘at  nashriyoti 

Ibrohim  Haqqulning  sa‘y-harakati    bilan  Yassaviy  hikmatlarini  birinchi  bor 

1990-yil  ko‘p  nusxada  nashr  etdi.  Shundan  keyin  “Hikmatlar”ning  boshqa 

nusxasi  1992-yili  M.Xasaniy  tomonidan  chop  etildi.  Yurtimizda  va  xorijda 

Yassaviy  hayoti  va  ijodini  o‘rganishga  bo‘lgan  qiziqishning  samarasi  o‘laroq 

“Devoni  hikmat”ning  mustaqil  nashrlari  birin-ketin  o‘quvchilar  hukmiga 

havola  etildi.  Vaqtli  matbuotda  Yassaviy  hayoti  va  ijodiga  doir  o‘nlab 

maqola,risola va kitob chop qilindi, ilmiy tadqiqotlar yaratildi [2.110-111-]. 

10-sinf  adabiyot  darsligining  birinchi  qismidan  o‘rin  olgan  “O‘zbek 

mumtoz  adabiyoti”  bobida  berilgan  Atoyi,  Alisher  Navoiy,  Bobur,  Turdi 

Farog‘iy kabi mumtoz siymolar qatorida  Ahmad Yassaviy nomining zikr etilishi 

hamda uning maktab darsligida o‘rganilishi muhim ahamiyatga ega.  Mavzu o‘z 

---

 

822 

navbatida,  Ahmad  Yassaviyning  hayoti  va  ijodi,  hikmatlari,  she‘riyati  va 

ularning  mavzu  ko‘lamini  qamrab  oladi.  O‘quvchi  mavzuni  o‘zlashtirish 

jarayonida  adib  haqidagi  bir  qancha  ma‘lumotlarga  hamda  hikmatlarda 

qo‘llanilgan  obrazlar,  tasavvufona  tarzda  yaratilgan  ijod  namunalaridan 

bahramand  bo‘ladi.  Mavzu  so‘ngida  berilgan  savol  va  topshiriqlar  o‘quvchi 

bilimini belgilashda ahamiyatga ega ekanligi bilan ajralib turadi. 

10-sinf  adabiyot  darsligida  Ahmad  Yassaviy  ijodining  mahsuli 

hisoblanmish ba‘zi hikmatlar va ularning sharxi keltirilgan.Avvalo.adib ijodida 

ishq  talqini  hamda  uning  boshqa  mumtoz  shoir  va  ijodkorlarnikidan  farqli 

tomonlari  sanab  o‘tilgan.  Yassaviy  Ollohga  bo‘lgan  ishqni  haqiqiy  ishq  deb 

biladi.  Chin  oshiq  sifatlariga  e‘tibor  qaratadi.Chin  oshiq  kim  degan  savolga 

quyidagicha javob beradi: Shoir nazdida chin oshiq bo‘lish uchun “Alloh debon 

ichga nurni to‘ldirish, butun tanadagi tomir-u suyaklar larzaga  kelgan holda 

“Haq zikri”ni qilish, rohat-farog‘atdan kechish” lozim bo‘ladi. Adib hikmatlariga 

xos yana bir xususiyat-nafsga qarshi kurash masalasi bo‘lib, shoir hamma vaqt 

nafsdek baloyi azimni yenga olmagan odamga achinadi, unga tanbeh beradi. 

Nafsni jilovlagan odam sabr-qanoatga erishadi. Agar oshiq bo‘lsa, bunday sabrli 

ishq egasining “mashhar kuni”da armoni bo‘lmaydi. Ishq muhokamasiga doir 

ushbu  hikmatning  boshqa  bir  bandida  “Nafsni  tepib  dargohiga  loyiq 

bo‘lg‘il”deb ta‘kidlanadi: