boʻldim. Insonni vijdoni bilan yolgʻiz qolib, oʻzini oʻzi taftish qilishga,
shuki, yozilmishda kam soʻz qoʻllab, koʻp ma’no chiqarishdir. Isajon Sulton
asarlaridan “Bogʻi Eram” yoki “Qismat” hikoyalarini oʻqir ekanmiz, shunga
224
amin boʻlamiz: asar hajman kichik, lekin mazmunan va undagi pyezaj
tasvirlaridan u yirik asarlar bilan tenglasha oladi. Shu oʻrinda aytish mumkinki,
oʻzbek adabiyotshunosligida janrni belgilashda asosiy tamoyil hajm emas!
Fikrimning dalili sifatida adabiyotshunosligimizda shakliy yangilik boʻlgan
Ulugʻbek Hamdamning olti sahifadan iborat “Na’matak” mini-romanini keltirib
oʻtsam oʻrinli boʻladi, nazarimda.
Bizning e’tiborimiz markazida turgan yozgʻuchimizning asarlariga
kelsak, “Bogʻi Eram” asarining yozilish uslubi ham gʻaroyib. Ya’ni uning oʻzi
hikoya boʻlsa ham oʻz ichiga yana uchta hikoyani jamlagan. Tarkibidagi birinchi
hikoya “Qismat daraxti” deb nom olgan. Isajon Sultonning yana bir ajralib
turuvchi oʻziga xos jihati shundaki, u har bir asarining kirish qismini mohirona
tabiat chizgilari ila boshlaydi va oʻqirman beixtiyor oʻzini ana shu manzara
bagʻrida koʻradi. Yana aytish joiz, asar tarkibidagi har bir hikoya begʻubor
bolalik xotiralarini bekam-u koʻst koʻrsatadi.
Dastlabki hikoyada 7-8 yasharlik bola onasi yopib bergan kulchani
ariqqa oqizayotgan paytda “koʻchaning boshida, loysuvoq uyining oldida doim
quyoshda isinib oʻtiradigan Xolmuhammad buva” uning yonidan oʻtayotib,
unga termulib qoladi. Birozdan soʻng cholning koʻzlaridan yosh oqa boshlaydi.
Negaki chol bu bolakayda oʻzining quvnoq bolaligini koʻradi. Shirin xotiralar,
ariqdagisuv kabi oqib oʻtgan umr… Bola esa hayron boʻlib cholning yoniga
bormoqchi boʻladi-yu, qoʻqqisdan ta’rifiga til ojiz boʻlgan bogʻda koʻradi oʻzini.
Ichkarida xuddi oʻziga oxshash bir bolakay unga qarab kulgancha uni ichkariga
imlaydi. Bu bogʻdagi qushlar shoʻx –shodon sayrar va suvlar shoʻx oqar, bari
narsa zaminiy koʻringan esa-da, aslida samoviy ruhda edi. Bogʻda shoxlari
bulutlar orasida koʻzga koʻrinmay ketgan, har zamonda barglari asta yer
bagʻriga kirayogan yam-yashil daraxt boʻlib, toʻkilayotgan bir barg nogahon
bolakayning oyoq ostiga kelib qoʻnadi. Bola shunda bargda yozuv borligini
sezadi va qoʻliga olib oʻqib koʻrsa unda hozirgina koʻrgani— Xolmuhammad
buvaning ismi yozilgan boʻladi… Shu kuni oqshomda Xolmuhammad buva
olamdan oʻtadi. Bundan koʻrinadiki, bolakay koʻrgan daraxt- asl qismat
225
daraxtidir. Kurtak tugib unib chiqqan burglar- dunyoga kelgan insonlar. Vaqti
tugab yangi kurtaklarga oʻrin berib, toʻkilayotgan barglar umri oxirlab qolgan
insonning qismati goʻyo.
Bola umri davomida bu bogʻga toʻrt marotaba duch keladi. Va har bir
samoviy uchrashuv koʻrsatgan goʻzalligi evaziga uning hayotidan bir insonni
tanlab olaveradi. Ikkinchi marta bogʻni koʻrganida ilk marotaba uni kutib olgan
bolakay ham endi ulgʻaygan, qop-qora soqol –moʻylovli darbon yigit boʻlgan
edi, xuddi uning oʻzi kabi. U bu galgi safarga qanchalik ogʻir boʻlmasin oʻz padari
buzrukvorini kuzatadi…
Keying safar ham bu bogʻ uning eng yaqin doʻstini bagʻriga chorlaydi.
Ammo na ilojki, bu ulugʻ qismat daraxti buyuk Bogʻbon qoʻli ila undirilgan.
Hikoya ichidagi bu hikoya ila adib goʻyo bir haqiqatni qayta eslatayotgandek.
“… Biror yaproq uzilib tushsa ham bilur…” (An’om surasi, 59-oyat)
Soʻnggi daf’adagi uchrashuvda chek uning oziga chiqadi. Bogʻ
ichkarisidagi bolakay ham endi qarib, soch-soqoli oppoq bir moʻysafid boʻlgan
edi. Bolaligida qay ajoyibotlar bilan koʻringan bogʻ hamon oʻsha sinoatlarini
yoʻqotmagani holda endi uning abadiy makoniga aylangan edi…
U umri davomida toʻrt marotaba bu sirli bogʻga kirib, nega aynan sanab
oʻtilgan kishilarnigina koʻra oldi?! Ehtimol, ularning tirikliki chogʻlarida ado
etgan ezgu amallari hosilasi boʻlib esgan shamol ularning borajak manzillari
sifatida shu bogʻni belgilagandir!Yoki uning hayotida eng qadrli va unga ibrat
boʻla olgan insonlarning jannatiy ekanligi marhamat qilingan boʻlsa ajab emas!
Insoniyat qismati daraxtdagi bargga qiyos etilishi koʻpchilik adabiyot
ixlosmandlariga ma’lum. Gʻazaliyot sultoni mir Alisher Navoiy bobomiz “Qilgʻil”
gʻazalida keltirib oʻtganlaridek:
Do'stlaringiz bilan baham: 
