Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Key words: conflict, space, psychology, character, hero, consciousness.  

 

 

Hozirgi  adabiy  jarayonda  ijtimoiy  hayot  voqeligini  badiiy  tahlil  qilish 

dolzarb  sanaladi.  Bu  borada  hikoya  yetakchi  janrlardan  biri  hisoblanadi. 

Hikoya inson hayotidagi u yoki bu yorqin hodisani, ijtimoiy yoxud psixolagik 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

243 

konfliktda xarakter bilan uzviy bogʻliq holda rivoyaviy usulda tasvirlovchi epik 

asardir [6].  

Hikoyalarda  hayotning  bir  parchasi  olinib,  unda  butun  bir  isoniyatga 

daxldor boʻlgan turli gʻoylalar sigdiriladi. Ixchamlik hikoyaning muhim belgisi. 

Unda bir lavha orqali hayotning turli koʻrinishlari, personajlarning butun umr 

yoʻli,  rang-barang  xarakterlarining  shakllanish  jarayoni,  ruhiy  holatlarning 

oʻzgarib  turishi  aks  etadi.  Hikoyani  bevosita  chumoliga  mengzasak  boʻladi. 

Chunki u kichkina boʻlsa ham oʻziga oʻgʻir yuk oladi. Uning zimmasidagi vazifasi 

ham oʻzidan ortiq.  

Hikoya hammma xalqlar adabyotidagi eng rivoj topgan janrdir. XX asr 

oʻzbek adabyotida A. Qodiriy, Gʻ. Gʻulom, A. Qahhor, Sh. Xolmirzayev va boshqa 

yozuvchilar hikoyaning eng yaxshi namunalarini yaratdilar [5].  

Aksaryat  hikoyalarda  maishiy  turmush  muammolari  tasvirlansa-da, 

ushbu janrda insonning ma’naviy qiyofasi, millatning oʻziga xos xususiyatlari, 

umumbashariy  mavzularning  badiiy  talqini  asosiy  planda  turadi.  Bunday 

mavzular  asarning  umrboqiyligini  ta’minlaydi.  Eng  ajoyib  adabiy  asarlarda 

xalq ongi bayon etiladi. ShukurXolmirzayev “Hikoya haqida” maqolasida [7] A. 

P.  Chexov  hikoyalarining  90%  da  xarakter  koʻrsatilishini va shu bilan avtor 

maqsadiga  erishgandek  boʻlishini  aytadi.  A.  P.  Chexovning  “Qayliq”  hikoyasi 

haqida shunday deydi: “Qayliqda”-chi bunda ham xarakter bor, lekin, lekin… u 

oʻzgaradi, u oʻzi oʻrgangan Chexovning barcha qahramonlari yashab, koʻnikib 

kelayotgan  hayotdan  chiqmoqchi  boʻladi,  bunga  qisman  erishadi  ham.  Bu 

hikoya  menga  ta’sir  etdi.  Demak,  chin  hikoyada  mana  shunday  obrazning 

takomili ham boʻlgani tuzuk ekan deydi” 

Biz  Sh.  Xolmirzayev  hikoyalarida  inson  ruhi,  ongi,  psixologiyasiga 

daxldor boʻlgan mavzularni koʻp uchratamiz. Yozuvchining “Qariya” hikoyasida 

inson  ruhiyatidagi  evrilish  haqqoniy,  ijtimoiy  hayotdan  koʻchirilganligiga 

guvoh boʻlamiz.  Tomchida  quyosh  aks  etganidek,  asarda  inson  hayotining 

konkret  manzaralari,  individual  belgilari  orqali  hayotdan  olingan 

umumlashmalar  ifodalangan.  Qoʻziboy  cholda  umumxalq  vakillariga  xos 

---

 

244 

boʻlgan xalqona hislatlar ham, uning shaxsiy hislatlarini belgilaydigan konkret 

belgilar  ham  mavjud.  Masalan:  sodda,  mehnatsevar,  samimiy,  halol,  toat-

ibodatli, haqgoʻy. Alohida e’tibor berilganda esa ezgulikka yoʻgʻrilgan sof qalb 

va ruhiyatning keskin burilishi Qoʻziboy chol asl xarakterini belgilaydi.  

Qoʻziboy chol qovun-tarvuz poʻchoqlarini yigʻib yuradi, oyoqosti boʻlgan 

uzum,  pomidor,  karam  poʻchoqlarini  supuradi.  Mol  bozoriga  borib  tezak 

toʻplaydi. Shu ishlari evaziga bozorkomdan 60 soʻm maosh oladi, xizmatchilar 

roʻyxatiga  “ishchi”  deb  yozib  qoʻyilgan.  Bundan  koʻrinadiki,  Qoʻziboy  chol 

insonlarga yaxshiliklar qila oldi va ezgu mukofotga ham loyiq koʻrildi. Umuman 

olganda bu ham kurrayi zaminimizning bir qonuniyatidir. Ya’ni inson, inson 

boʻlib tugʻildimi, inson boʻlib yashamogʻi kerak. Qariya roʻyxatga “ishchi”deb 

yozildi.  Ammo  insonlar  qalbiga-chi?  Vaholangki  u  ham  loqayd,  befarq  inson 

boʻlsa boʻlar  edi.  Lekin  Qoʻziboy  chol  insonlar  koʻngliga  ‘‘insonparvar 

qariya’’deya muhrlandi.  

Asardagi  har  bir  obrazda  muayyan  bir  fikr  ifodalangan  boʻlishi  lozim. 

Bugʻoya ham oʻtkir va ta’sirchan boʻishi shart. Gʻoyasiz odam-jonsiz tanadir [3]. 

Qoʻziboy  va  Qobil  qassob  janjalini  uzoqdan  koʻrib  turgan  va  cholga  yordam 

bergan Mirgʻozi qassob, qariyadan xabar olib turgan qoʻshni Jamol, oʻzi choʻloq, 

olti bolaning otasi boʻla  turib,  halol  rizq  terib,  tinmay  mehnat  qilayotgan 

Shoyimardon  Qudrat  obrazlari  umuman  oʻzbek  xalqiga  xos  boʻlgan 

umuminsoniy hislatlarni koʻrsatishga  yordam  beradi.  Birovning  haqqini  tab 

tortmay  yeydigan  Qobil  qassob  obrazi  esa  hayotning  asl  qonunyati  boʻlgan 

ezgulik va yovuzlik, yaxshilik va yomonlikni ochishga xizmat qilgan.  

Adabiy asarda narsa, voqea va shaxslarni bir nuqtaga yigʻadigan kuch 

bor. Bu gʻoya yozuvchi ifodalamoqchi boʻlgan fikrdir [3]. Hikoyada inson, uning 

insonlikka xiyonat qilmasligi, oʻziga boʻlgan ishonchni yoʻqotmaslik, harakat, 

berilgan hayotni mazmunli yashashga boʻlgan intilish gʻoyasi ilgari surilgan.  

Oʻz mohiyatidan chekinmagan har qanday ilm, shubhasiz, Ollohga olib 

boradi.  Mohiyatga  munosib  ilm  muayyan  tuzum,  jamiyat,  millatga  emas, 

umuminsoniyatga  xizmat  qiladi  [4].  Umuman  olganda  Sh.  Xolmirzayevning 

---

 

245 

“Qariya” hikoyasi asl mohiyatdan uzilmagan, umuminsoniyatga xizmat qiluvchi 

asardir. Qoʻziboy cholning choyxonachiga: “Inim, oʻlim degani toʻy emas, toʻy 

bamaslahat boʻladi, oʻlim boʻlsa tuyqusdan keladi. Buning farqi katta!” degani 

va hikoyaning yana bir oʻrnidagi “yogʻoch sandiq ustidagi eski joynamozini olib, 

tilovat  qilgani”  “betob  boʻlib  choyxonaga  borganida  “Olloyim  sevgan  quliga 

kasal berar ekan, inim. Oʻlimni unutmasin, meni eslab tursin deb” degan soʻzlari 

asl mohiyatning yorqin dalilidir.  

Hikoya  “Qoʻzivoy  cholning  kasbi  betayin”  deya  boshlanadi.  Badiiy 

asarlarda  ilk  jumla  asar  mohiyatini  ochishda  beqiyos  roʻl  oʻynaydi.  Falsafa 

fanlari  doktori  K.  Hamrayev  oʻz  maqolalarining  birida  “Ilk  jumla  ijod 

jarayonidagi psixologik holatlar, badiiy asar ritmi va asar badiiy gʻoyasi bilan 

poetik  aloqaga  kirishib,  hikoya  kompozitsiyasi  tarkibida  karvon  qoʻngʻirogʻi 

kabi yoʻlboshlovchi  vazifasini  bajaradi”  deb  yozganlar  [4].  Haqiqatdan  ham 

qariyaning aniq bir kasbi yoʻq. U jarchi, sovuq kunlarda togʻliklarga choʻgʻ qilib 

beradi,  poʻchoqlarni  terib  yuradi,  tezak  ham  supuradi,  vaqtida  qoʻy ham 

boqqan, pochtachilik qilgan, hatto eshonga yetti yilga muridlikka ham tushgan. 

Qariya  oʻz  ishidan  ogʻrinmaydi,  or  qilmaydi,  minnat  neligin  bilmaydi.  “Yigit 

kishiga  qirq  hunar  ham  oz”  deganlaridek  faqat  ezgulik  deya  harakat  qiladi. 

Yaratguvchi zot ham unga shunga yarasha rizq ham beradi. Qoʻzivoyning asl 

ma’nosi ham suyukli, erkatoy, mol-u davlatli boʻlsin degan ma’noni anglatadi. 

Haqiqatdan ham, qariya barcha uchun suyukli boʻla oldi. Asl mol-u davlar ham 

aslida  qariyaning  oʻzida  .  Koʻrinib  turibdiki,  asar  boshlanmasi  hikoya  uchun 

belbogʻ  vazifasini  bajargan  .  Qoʻziboy  cholning  kasbi  betayin  ekanligi  asar 

boshidan oxirigacha saqlanib qolgan.  

Yozuvchi  Qoʻziboy  cholning  ichki  dunyosini  turli  usullar  orqali  ochib 

berolgan.  “Berganini  olib,  haqiga  moʻl-koʻl  duo  qiladigan,  choyxonaga  kirsa 

umrida koʻrmagan odami bilan ham nihoyatda quyuq soʻrashadigan, oʻn tiyinga 

beshtalab sotayotgan ravochni, oʻn tiyinga oʻntalab sotganini bilmay qoladigan, 

oʻlimligini tayyorlab tayinli bir kishiga berib qoʻyishni oʻz burchi deb biladigan”. 

---

 

246 

Qobil qassob ta’biricha “xudojoʻy, urush-janjaldan yiroq yuradigan” bir insoniy 

qariya.  

Yozuvchilar  koʻpincha  kishilar  xarakteri  va  taqdirini  ta‘sirchan 

koʻrsatishda tabiat manzaralaridan foydalanadilar. “Bu yil kuz barvaqt tushdi. 

Bargi  pastdan  toʻkilgan  daraxtlar  uchi  qontalash.  Chugʻurchuqlar  serob. 

Mezonlar koʻp. Chumchuqlar ham sertashvish. Hikoyada aynan kuz tasvirining 

berilishi  hikoya  matni  avvalida  keltirilgan:  “Rayon  shaharga  aylanayotgani 

uchun  aholi  koʻpayib,  yer  tagʻin torlik  qilib,  tomorqalarda  mol  saqlab 

boʻlmaydigan  darajaga  yetyapti  .  Rayon  koʻchalarida  odam  siyrak,  hamma 

paxta  terimida,  Qoʻziboy  chol  ham  bir  hafta  terimda  boʻlib  keldi’’qismida 

ochiladi. Sababi xalqimiz uchun majoziy “kuz” ertaroq tashrif buyurdi. Bargi 

pastdan  toʻkilgan  daraxtlar-  oʻzbek  xalqi.  Bargning  pastdan  toʻkilishi 

yaxshilarning hayotdan dastlab koʻz yumishi. Erta toʻkilgan burglar bu bizning 

ma’rifatparvar yozuvchi, jaded ajdodlarimizdir. Daraxt uchining qontalashligi 

hali ham ulugʻlarning  avlodlari  mavjudligi,  balki  Qoʻziboy  cholning  aynan 

oʻzidir.  Chumchuqlar-SSR  amaldorlari.  Chugʻurchuqlar-tinib-tinchimaydigan 

oʻzbek xalqidir. Mezonlar-befarq, loqayd insonlardirBu dunyoda har bir voqea 

asossiz  hayotimizda  yuz  bermaydi.  Bular  ma’lum  darajada  insonni  inson 

sifatida shakllantirishga va boshqa shu kabi sabablarga xizmat qiladi. Insoniy 

qariya Qoʻziboy chol yaxshilik qilishda millat(xoh koreys, xoh tojik), yosh, kasb 

tanlamadi. U oʻzining oily maqsadi yoʻlida tinib-tinchimadi!  

Yoʻldan  chiqsan  chiq,  eldan  chiqma’’-deydi.  dono  xalqimiz.  Qariya 

yoʻldan ham, eldan ham chiqmadi.  

 Har bir davr adabyotida oʻsha zamonning ijtimoiy muammolari qisman 

boʻlsa-da aks etadi. “Shuni es-es biladiki, bolaligida qishloqlarini qurollangan 

odamlar  bosgan.  U  somonxonaga  bekinib  jon  saqlab  qolgan”.  Bu  oʻrinda 

yozuvchi xalqning ijtimoiy-siyosiy ahvoli bilan ham kitobxonni tanishtiradi.  

Yozuvchilar personajlar nutqi orqali ularning oʻziga xos xususiyatlarini, 

ruhiy dunyolarini, yashash tarzlarini, xarakterlarining mantigʻini ochib beradi. 

“Qoʻziboy chol tiz choʻkib, rosa tilovat qildi. Oʻlganlarga jannatdan joy tiladi, 

---

 

247 

tiriklarga insof-adolat. Soʻng pichirlab: “E, rasuli barhaq! Iymonimni ber”, -dedi. 

-Birovga  yomonlik  qilmadim,  birovning  haqini  yemadim…Togʻlik 

ogʻaynilarimni  ham  aldamadim.  Koʻpning  duosini  oldim.  Ha  farzand 

koʻrmadim. Senga bir yomonligim oʻtgandir-da…Oʻzingga shukur . Qobil boyga 

ham  umr  ber,  bola-chaqasining  boshida  omon  yursin!  Meni  koʻmsin!  E, 

Qoʻziboyning hech kimi yoʻq ekan demasin birov!. . ’’ 

Shu  oʻrinda  qariyaning  butun  bir  ichki  dunyosi,  hayot  yoʻli,  koʻrgan-

kechirganlari,  umuman  ruhiy  olami  boricha  namayon  boʻlgan.  Ajabmaski, 

yozuvchi Sh. Xolmirzayev o z da’vat va chaqirigʻini ham asarning aynan shu 

oʻrniga yuklagan boʻlsa.  Chunki,  oʻlganlarga  jannatdan  joy,  tiriklarga  insof-

adolat  tilash,  rasuli  barhaqdan  iymonini  soʻrash va oʻzini-oʻzi  taftish  qilish 

umuminsoniylikning oʻzidir.  

Xalqimizda bir naql bor:‘‘Asl odam hech oʻlmas”. Haqiqatdan ham inson 

quyidagi savollarga javob bera olsa, u hech qachon “oʻlmaydi” Men kimman? 

Aslim  qanday?  Qanday  keldim?  Qanday  yashayabman  va  qanday 

ketmoqchiman? Men qaysi yoʻlni toʻgʻri deb bildim Aslida qaysi yoʻlni tanlashim 

kerak edi? Asar bosh qahramoni Qoʻzivoy chol shu savollarga javob topa oldi. 

U hayotga ezgulik  ulashish  maqsadida  kelganligini,  qilgan  amallari  uni 

umrboqiy qilishini tushunib yetdi.  

Barcha  belgilar,  tafsilotlar,  chizgilar,  juda  katta  qunt  bilan  tanlanib, 

jamlangandagina hodisalar va xarakterlarning mohiyatini ochishga, turmush 

manzaralarini koʻrsatishga xizmat qiladi [3].  

Hikoyaning eng kulminatsion nuqtasi bu asar soʻngidir. U jim-jit uyda, 

palos  ustida  choʻzilib  yotib,  shu  fikrga  keldi,,  Bu  ahvolda  men  qandoq  qilib 

oʻlaman?Asti mumkin emas, sirayam…Men yana mehnat qilishim kerak. Halol 

rizq  topishim  kerak.  Oʻlimlik  qilishim  kerak.  U  qoʻshni  chiqargan  ovqatni 

zoʻrlab yedi. Yarim kechada turib, goʻsht qovurdi bu bilan u oʻziga jismonan 

quvvat  oldi.  Sahar  uygʻonib,  soyga  tushdi.  Yuvindi.  Tetiklandi.  Qoʻziboy  chol 

avvalgidek boʻlib ketdi. Soy uning butun dard-u iztiroblarini oqizib, oʻzi bilan 

olib  ketdi.  Hikoyada  inson  hamma  narsa,  voqea-hodisadan  toʻgʻri  xulosa 

---

 

248 

chiqarishi  yorqin  aks  ettirilgan.  Asar  qahramoni  Qoʻziboy  chol  ham  vaqtida 

toʻgʻri xulosa chiqara oldi. Muhimi u turfa hayot puchmoqlariga “Labbay” deya 

qarshi  tura  oldi.  Ezgulikning  yovuzlik  ustidan  gʻalaba  qozonishini  yana  bir 

karra isbotladi!