Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Xazon sipohigʻa, ey bogʻbon emas mone’ Bu bogʻ tomida gar ignadin tikan 

qilgʻil. 

Bogʻbon oʻz bogʻini hatto uning tomiga ignadan tikan qilib oʻrab chiqsa 

ham,  tabiat  qonuni  boʻlmish  “xazon  lashkari”dan,  ya’ni  fano  vaqti 

yaqinlashgach, tashrif buyuruvchi oʻlimdan asray olmasligi ta’kidlanadi ushbu 

---

 

226 

shohbaytda. Yuqoridagi hikoyada ham yozuvchi ma’lum oʻxshatishdan goʻzal 

ifoda  yasay  olganiga  yana  bir  bora  amin  boʻlamiz.  Asar  tarkibidagi  ikkinchi 

hikoya birinchisidan  xotima jihati bilan ozroq farq qiladi, nazarimda. Bunda 

pokiza bolalik onlaridagi hayajon va umrining nihoyasida nadomat qurshovida 

qolgan  kishining  qismati  haqida  soʻz  boradi.  Isajon  Sultonning  kitobxonni 

asariga ipsiz bogʻlaydigan yana bir jihati shuki, u tabiatning manzara tasviri 

bilan asar qahramonining taqdir yoʻllarini parallel olib boradi. Ushbu hikoyada 

ham buning guvohi boʻlamiz. Hikoyaning bosh qahramoni Abduqodir va avliyo 

ota hayotlari davomida ikki marotaba uchrashadilar. Xudo yarlaqagan avliyo 

ota  boriga  shukr  va  ibodat  qilib  togʻ  bagʻridagi  bir  kulbada  umr  kechiradi. 

Bolaligida  Abduqodirning  bobosi  uni  avliyo  otaning  huzuriga  olib  borib, 

nabirasining haqqiga duo qilishini soʻraydi. Shunda avliyo ota hali yaxshi-yu 

yomonni,  oq-u  qorani  farqiga  bormagan  bolajonni  yoniga  chaqiradi  va 

qoʻllarini uning boshiga qoʻyib, koʻzlarini yumishni buyuradi. Bolakay koʻzlarini 

yumib koʻrsaki, birinchi hikoyada ham nomi keltirilgan bogʻda koʻradi oʻzini. Ne 

bogʻki  goʻzalligi  va  farovonligiga  ta’rif  yoʻq.  Uning  har  yer-har  yerida  nurga 

burkangan  odamlar,  bir  tarafda  esa  havoda  hilpirab  uchib  yurgan  parilar 

koʻrinardi. Bola koʻzlarini ochganda esa avliyo otaning nurli chehrasini koʻradi. 

Shunda avliyo ota bola koʻrgan goʻzal saltanat jannatning Bogʻi Erami ekanini 

aytadi. Ana shu paytdagi tabiat chizgilariga e’tibor bersak. “Avliyota togʻining 

choʻqqilari  tomondan  sovuq  shabada  esayotgandi.  U  odamning  etini 

junjiktirsa-da, biroq  qaydadir muzlagan toshlarni yorib chiqqan boychechak 

iforini  olib  kelib  dimoqqa  tutar,  kishining  koʻngliga  toza  hislarni  solar  edi  ”. 

Insonga umid baxsh etuvchi ushbu tasvirlar bilan bolakayning nurli kelajagiga 

ishora  etilmoqda.  Hali  gardaniga  gunoh  yukini  olmagan  bu  bolaga  dargohi 

jannatning koʻrsatilishi bejiz emas. Lekin kishi hayoti davomida qilgan amallari 

ila borar yoʻlini belgilab boraveradi. Bola ulgʻayadi… Vaqt oʻtib ajal darvozasini 

taqillatib  turgan  chogʻda  bolalik  paytda  koʻrgan  oʻsha  samovoti  oliyni  qayta 

koʻrish ilinjida avliyo ota huzuriga yoʻl oladi. Pokiza bolalikda koʻrganlari endi 

ham  unga  nasib  qilarmikin?!  Tarozu  pallasini  hali  ham  shu  bogʻga  eltuvchi 

---

 

227 

poklik bosib turibdimikin?! Avliyo ota ogʻir tin oladi va qoʻllarini uning boshiga 

qoʻygancha,  koʻzlarini  yumishni  buyuradi.  Ne  koʻz  bilan  koʻrsinki, 

bolalikdagigoʻzallikdan  asar  ham  yoʻq!  Uning  oʻrnini  endi  qahraton  qish 

qoplagan.  Qish,  izgʻirinda  yolgʻizgina  qabr  bor  edi  xolos!  Shu  oʻrindagi  bogʻ 

tasvirida yozgʻuchi ziddiy bir ibora qoʻllaganining guvohi boʻlamiz: 

“…  jahannamiy  sovuq  chor  tarafni  yax  kabi  qotirgan  edi…”  deyiladi 

asarda.  Aslida,  jahannam  deyilganda  misli  koʻrilmagan  darajadagi  issiqlik 

nazarda tutiladi. Lekin bu oʻrinda sovuqni ifodalash uchun jahannam soʻzining 

berilishi  biroz  oʻyga  toldiradi,  albatta.  Fikri  ojizimcha,  jahannam  nihoyatda 

ogʻir azob beruvchi makon boʻlgani uchun ham qattiq azobli sovuqni ifodalash 

uchun ushbu ibora qoʻllangan. Yolgʻiz qabr-chi?Balki bu uning oʻziga ishoradir! 

Zeroki,  insonnig  qilgan  oshkor  va  yashirin  ishlari  ham  yolgʻiz  Yaratganga 

ayonligi holda uning borajak yoʻli koʻrsatilgandir?! Balki, umri davomida shu 

qadar sovuq ishlar qilgandirki, shuning uchun ham mana shu “maqom” bilan 

“siylanayotgandir”?!  Ijodkor  bu  oʻrinda  ham  tabiat  chizgilarini  qahramon 

taqdiriga  juda  chiroyli  bogʻlaydi:  “…  kech  kuz  shamoligina  kulba  eshigiga 

guvillab oʻzini urib oʻynar, bu ikki kishini uzoq-uzoqlarga olib ketmoqchiday 

epkin  urar,  biroq  endi  u  boychechak  iforini  taratmas  edi…”  endigi  tasvirda 

hikoya  boshidagi  jonbaxsh  tuygʻularning  mutloq  aksini  koʻramiz.  Ushbu 

hikoyaning  kirish  va  xotima  qismidagi  oʻzaro  zid  koʻrinishlarda  yana  bir 

narsaga ishora bordek goʻyo. Insonilohiy poklik bilan dunyoga keladi. Ammo 

qay tarzda dunyoni tark etishi uning faqat va faqat oʻziga bogʻliq.  

 Asar  tarkibidagi  uchinchi  hikoya  nomi  esa  asar  nomi  bilan  bir  xil  va 

toʻlaqonli  mohiyat  ham  aynan  shu  qismda  ochib  berilgan.  Bu  hikoyada 

navmidlikning  yana  bir  xotiralaridan  parcha  keltiriladi.  Qabriston  tasviri  ila 

boshlangan  bu  hikoyada  bolakayning  kechinmalari  juda  ta’sirli  ifodalangan. 

Aslida bu bir bogʻ boʻlib, uning orqa tarafi qabristonga tutashib ketgan edi. Bu 

qabristonning biz biladiganlaridan farqi shunda ediki, unda har bir qabrning 

oʻz  daraxti  boredi.  Mozorga  kiraverishdagi  qabrlarning  daraxtlari  hali  nihol 

boʻlib, ichkarilab borgan sari daraxtlar qalinlashib boraverardi. Goʻyo har bir 

---

 

228 

daraxt oʻz egasining umrini soʻzlayotgandek. Daraxtlarning turi ham har xil edi. 

Shu  oʻrinda  Abdulla  Qodiriyning  “Oʻtkan  kunlar”  romanidagi  Xoja  Maoz 

qabristoni  yodimga  tushadi.  Kumushning  qabri  tepasida  ham  chinor  tasviri 

berilgan edi. Demak bu ikki asarnig mazmunan oʻxshash jihatlari ham bor ekan! 

“Oʻtkan kunlar”dagi qabr va chinor obrazlari Otabek uchun Kumushning nomi 

va yodi barhayot ekanligini anglatsa, hikoyadagi qabr va daraxtlar insonning 

oʻzidan  keyin  qoldiradigan  yaxshi-yu  yomon  ishlari  namunasidir!  Kimning 

daraxti qanday boʻlishi esa uning hayotlik chogʻlarida qilgan amallariga bogʻliq, 

albatta!  

Ushbu  hikoyadan  anglashiladiki  inson,  avvalo,  bu  foniy  dunyo  bir 

imtihon  ekanini  anglashi  uchun  unga  turli  sinovlar  yuboriladi.  U  xoh 

xursanchilik  korinishida  boʻlsin,  xoh  qaygʻu.  Ammo  odamzotga  berilgan 

tortiqlarning eng totlisi bu –bolalik! Bolalikdagi shoʻxlik, oʻyinqaroqlik, osmon 

qadar  orzular…  bularning  zavqi  boʻlakcha.  Bolalikda  qorboboga  ishonadi, 

qanot  qoqib  ucha  oladi  kishi,  lekin  fursat  oʻtgach  bu  soflik,  bu  begʻuborlik 

tashlab  ketiladi.  Shuning  uchun  ham  yozuvchimiz  barcha  hikoyaning  kirish 

qismini  bolalik  xotiralarini  bola  tilidan  bayon  etgan,  menimcha.  Muallif 

bolalikni  Iskandar  devoir  ila  oʻralgan  mitti  dunyoga  qiyos  etadi.  Chunki 

Iskandar Zulqarnayn bir shahar aholisini noma’lum yovlardan himoya qilish 

uchun mustahkam devor qurdiradi. Hozirgacha ushbu devor saqlanib qolgan 

deyiladi  faktlarda.  Bola  dunyosini  bu  devor  bilan  oʻralgan  deyilishiga  sabab 

ham uning turli gʻarazliklardan,  nopokliklardan holi ekanligidir! Ijodkorning 

asl maqsadi va tilagi esa ana shu murgʻaklikdagi soflikni umrining soʻngigacha 

asrab qola olish. Yuzlab hikoyalari orqali qalblarni zabt etgan Isajon Sultonning 

ushbu  hikoyasi  ham  boshqalari  singari  insonning  oʻzini  taftish  qilishga  bir 

turtki boʻlishiga aminman!