Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

 

 

 

 

 

---

 

942 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

ID-020-30-X009 

Latofat Fayziyeva  

Oʻzbek filologiyasi fakulteti 2-kurs magistranti

 

 

OʻZBEK TILIDA “HARAKAT TARZI” MA’NOSINI 

IFODALOVCHI VOSITALAR

 

 

Annotatsiya. Maqolada “Harakat tarzi” atamasining mazmuni, o’zbek tilshunosligida 

tutgan o’rni, olimlarning termin va terminologiya sohasida olib borgan tadqiqotlari hamda 

harakat tarzi ma’nosini ifodalovchi vositalar ketma-ketligi bayon etilgan.   

 

Kalit so‘zlar:  fe’l,  kategoriya,  harakat  tarzi,  ko‘makchi  fe’l,  ko‘makchi  fe’lli  so‘z 

qo‘shilmasi, ravishdosh shakli + ko‘makchi fe’l, analitik shakl.   

 

 

Annotation. This article discusses the essence of the concept of "manner of action", 

the introduction of this unit in Uzbek linguistics, the views of linguists on the essence of this 

topic.  It  also  describes  the  sequence of means  by  which  a manner  of  action  is  expressed.

 

Key words: verb, category, manner of action, auxiliary verb, auxiliary verb conjugation, 

adverbial form + auxiliary verb, analytic form. 

 

 

 

 

Dastlab,  harakat  tarzi  tushunchasining  mohiyatiga  to‘xtalib  o‘tsak. 

Ushbu atama tishunosligimizga yaqinda kirib keldi. Shu kungacha ko‘makchi 

fe’l,  ko‘makchi  fe’lli  so‘z  qo‘shilmasi  kabi  istilohlardan  foydalanildi.  Harakat 

tarzi atamasi boshqalarining aynan muqobili emas, ammo nazarda tutilayotgan 

fikrning mohiyatini to‘laqonli ochib bera oladigan termin sifatida e’tirof etildi. 

F.Kamolov, 

F.Abdullayev, 

G‘.Abduraxmonov, 

Sh.Shoabduraxmonov, 

M.Asqarova,  Sh.Rahmatullayev,  A.Abduazizov,  A.Nurmonov,  H.Ne’matov, 

E.Begmatov, R.Qo‘ng‘urov, I.Qo‘chqortoyev, Y.Tojiyev, E.Qilichev, G‘.Zikrillayev, 

---

 

943 

B.Mengliyev,  R.Sayfullayeva,  R.Rasulov,  O.Bozorov,  Sh.Shahobiddinov, 

M.Qurbonova  kabi olimlarning ushbu mavzuga  bag‘ishlangan ishlarida ham 

mazkur masalaga doir foydali fikr va mulohazalar bayon qilingan. Shuni ham 

aytib o‘tish joizki, sho‘ro hokimiyati hukmron yillarida mazkur hodisa xuddi 

rus  tilidagidek  “вид  категорияси”  deb  nomlangan  edi.  Mustaqillikka 

erishganimizdan  so‘ng,  tilimizning  o‘ziga  xosligi  inobatga  olinib,ushbu 

hodisaga  o‘zgacha nom berishga kirishildi. Prof. H.Ne’matov va boshqalar buni 

harakat tarzi shakli deb nomlab, uning ravishdosh shakli+ko‘makchi fe’l qolipli 

yasalish  xususiyatiga  alohida  e’tiborqaratdilar.  Yuqoridagi  kabi  yasalish 

xususiyatiga  ega  bo‘lgan  fe’llarga  ko‘makchi  fe’l  atamasi  yaqin  emas,  bizga 

ma’lumki,  o‘zbek  tilshunosligida  lisoniy  hodisalar  ifodalanmishning  ma’nosi 

asosida nomlanadi.  

Ko‘makchi  fe’llar  yetakchi  fe’ldan  anglashilgan  ish-harakatning  tarzini 

ifodalaganligi  bois  ham  harakat  tarzi  shakli  atamasini  qo‘llash  an’anaga 

muvofiq keladi. Shuningdek, ko‘makchi fe’l ravishdoshning ma’lum bir shalki 

bilangina nutqqa birikib, harakat tarzini hosil qiladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, 

an’anaviy  ko‘makchi  fe’l  atamasi  ushbu  hodisaning  bir  qisminigina  nomlab 

keladi xolos.  

O‘zbek  tilidagi  morfologik  shakllar  sintetik  tabiatga  ega,  biroq 

so‘zlarning analitik (Ahmad uchun, qalam bilan) va sintetik-analitik (uyga