649
3
Muqayyad
5
6,9
1
4
Muassas
4
5,5
–
Jami
72 bayt
Yuqoridagi jadvalga koʻra mujarrad va murdaf qofiyalar dostonning
hamd qismida katta hajmini egallaydi. Aynan mujarrad qofiya turi orqali shoir
dostonga tanlangan vaznni yuzaga chiqarishga muvaffaq boʻladi. Dostonda
mahzuf va maqsur ruknlar almashinib kelishi tabiiy, ular hech qanday
g‘ayritabiiylik kasb etmaydi.
Dostondagi qofiya turlarini boshidan oxirigacha koʻzdan
kechirganimizda ham mujarrad va murdaf qofiya turlari qoʻllanilish oʻrniga
koʻra katta hajmni egallashini kuzatamiz. Buning sababi sifatida aytishimiz
kerakki, qofiyalanuvchi soʻzlar oʻz-oʻzidan vazn bilan birgalikda uyg‘unlik kasb
etgan. Shoirning ruhiy holati, ifodalamoqchi boʻlgan mazmun-mohiyati
bevosita ushbu qofiya turi orqali yuzaga kelgan.
Shuningdek, dostonda keltirilgan misralarda mujarrad qofiyaning
qoʻllanilishi baytlarning shakily goʻzalligiga ham xizmat qilgan. Lekin biz
baytlarning shakily goʻzalligigina shoir mahoratidan deb ayta olmaymiz, negaki
Navoiy ijodidagi qofiya nazmning ham shakily, ham ma’naviy tomoni bilan
mutanosibdir. Doston va uning boblari mazmuni qofiyaga emas, balki qofiya
ularga boʻysunadi. Baytlarni qofiya emas, baytlar qofiyani vujudga keltiradi.
Ular bir-biri bilan uyg’unlik kasb etadi.
Muqayyad va muassas qofiyalarning qoʻllanilish oʻrinlari murdaf va
mujarrad qofiya turlariga nisbatan oz miqdorni tashkil etayotganiga qaramay,
ularning ham dostondagi boshqa bir xususiyatlarni ochishdagi oʻrni oʻziga
xosdir. Mujarrad va murdaf qofiya turlari birgalikda har bir boblarda katta
hajmga ega, ammo qolgan ikki qofiya boblardagi ayrim oʻrinlarda baytga
ulug’vorlik, ma’lum ma’noda esa ta’kidlab koʻrsatiluvchi holatlarni ifodalashda
foydalanilgan.
Mazkur qofiya turining qoʻllanilish oʻrniga e’tibor qaratsak, ularni
koʻproq, hamd, munojot boblarida boshqalariga qaraganda koʻproq hajmda
650
ekanligini kuzatamiz. Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, lirik
qahramonning ichki tuyg‘ulari, oʻzining yaratguvchi oldidagi ojizliklari, unga
aytar munojotlari aynan mana shu ohang, mana shu qofiya turlarini talab
qilgan. Shoir iztiroblarini, qalb tug‘yonlarini bevosita muassas qofiya turida
koʻproq yoritib berish uchun foydalanilgan.
Shuningdek, qofiya tizimini oʻrganish davomida dostondagi ayrim
baytlar bizning ham e’tiborimizni tortdi. Quyida ulardan bir namuna keltirib
oʻtamiz:
Gul uzra sunbuli ochmoq ajabdur,
Quyoshqa soya chirmoshmoq ajabdur. (FSh)
Mazkur baytda ‘ajabdur’ radif, ‘ochmoq – chirmoshmoq’ soʻzlari oʻzaro
qofiyalangan. Bu soʻzlar bir qarashda oʻzaro qofiyadosh koʻrinadi, lekin
qoʻshimchalarsiz oʻqilganda quyidagi holat yuz beradi: ‘och – chirmosh’.
Yuqorida keltirilgan qofiya ayblarining iyto turi ayni shu soʻzlarning
qofiyalanishini izohlaydi. Ya’ni iyto faqatgina mutlaq qofiyalarga (qofiya raviy
bilan yakunlansa, muqayyad qofiya; raviydan keyin ham harf qatnashsa,
mutlaq qofiya deb yuritiladi) tegishli boʻladi. Soʻzning oʻzak-negiziga koʻplik,
shax-son, zamon va boshqa qoʻshimchalarni qoʻshish orqaligina qofiya yuzaga
keltiriladi. Qoʻshimchalar bir qarashda qofiyani shakllantirganday boʻladi,
ammo ularni oʻzakdan ajratganimizda ulardagi nomuvofiqlik yaqqol koʻzga
tashlanadi.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, XV asrdan boshlab, baytning vaznini,
qofiyasini toʻg‘ri qoʻllay bilish juda muhim sanalgan. Ushbu davr ijodkorlari
asarlarini kuzatish davomida bunga guvoh boʻlamiz. Alisher Navoiy
dostonlarini tadqiq qilish mobaynida duch kelgan bu kabi saktaliklarimizni esa
bu hajman ancha katta va ma’lum bir syujet asosiga qurilgan asar boʻlganligi
bois boʻlsa kerak deb taxmin qildik. Doston ma’lum bir voqelikni bayon qiladi.
Uning tarkibida qahramonlar harakatlanadi, joylar oʻzgaradi, narsa-buyum
nomlarigacha izohlanadi. Ayni shu jihatdan bu kabi holatlar onda-sonda uchrab
qolishi mumkin.
651
Xulosa oʻrnida aytishimiz mumkinki, ijodkor qoʻllayotgan vazn, radif
hamda qofiya turlari oʻzaro bir butunlikka ega va ular ajralmas shaklni hosil
qilgan. Muallif goh u qofiya turini qoʻllagan holatda shodlik tuyg‘ularini
tarannum qilsa, goh mahzunlik kayfiyatini boshqa bir qofiya turiga koʻchirish
orqali ifodlaydi. Bundan koʻrinib turibdiki, she’riy unsurlarning barchasi
ijodkor asarga singdirmoqchi boʻlgan ma’no-mazmunnni birgalikda tashkil
qiladi va ularni toʻg‘ri va aniq qoʻllay bilish ijodkordan ulkan mahorat talab
qilishi ham shubhasiz. Bizning oldimizda koʻndalang turgan vazifalardan biri
esa bu kabi izlanishlarni yanada chuquqrroq oʻrganish va ijodkorning poetik
mahoratini ifodalovchi ochilmagan qirralarini yana bir karra tahlilga tortishdir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
