647
yetganlar. Shuningdek, mazkur unsur yuzasidan oʻzlarining nazariy
qarashlarini bayon qilganlar. Arab olimlari johiliya davridayoq she’rning qofiya
jihatidan tahlil qilingan ayrim fikrlarini ham bildirib oʻtganlar. Islomiy davrda
esa Ibn Qutayba (828-889)ning “She’r va shuaro”, Qudama ibn Ja’farning “Naqd
ush-she’r”, Asmaiyning “Kitobi fuxulat ush-shuaro”, Ibn Xaldunning
“Muqaddima” asarlarida ham qofiya nazariyasiga doir fikrlar borligi
mutaxassislar tomonidan tan olingan. Shuningdek, qadimgi yunon va hind she’r
tizimini oʻrgangan buyuk allomlalarimiz – Farobiy va Beruniylarning asarlarida
ham qofiya yuzasidan bildirilgan fikrlar mavjud. Biz yuqorida ta’kidlagan
Qudama ibn Ja’farning “Naqd ush-she’r” asarida ham besh jihat yuzasidan nazm
tahlilini amalga oshirish kerakligi tushuntirilgan. Mana shu besh jihat: vazn,
qofiya, lug‘at tarkibi, syujet, (tartib) hamda tanqiddan iborat ekanligi
keltirilgan. Ma’lumki, “Naqd ush-she’r” asari, asosan, tanqidga bag‘ishlangan
hamda yuqorida keltirilgan toʻrt jihat esa boshqa olimlar tomonidan qilingan
ishlarda atroflicha yoritilgan. Ammo Qudama ibn Ja’far ham nazmni
farqlaydigan va barcha olimlar tomonidan qabul qilingan toʻrt unsurni
farqlanishi haqida mulohazalar keltiradi. Ularga: tovush, syujet, vazn va
qofiyani kiritadi. Uning qarashlariga koʻra ham mazkur unsurlarning turli xil
oʻzgarishlar asosida birlashishidan nazm, ya’ni she’r hosil boʻladi. Bilamizki,
tovush, bevosita, vazn va qofiya bilan oʻlchanadi. Qofiya oʻz-oʻzidan mazmun
bilan mutlaqo bog‘langan unsur hisoblanadi [1.360-bet].
Poetika ilmi XI asrdan ilmi adab, ya’ni adabiy ilmlar tizginida faoliyat
yuritgan. Mahmud Zamahshariy ham “Aruzi Qistos” asarida adabiy ilmlar
haqida oʻzining qarashlarini keltiradi. Mazkur termin yuzasidan bildirilgan
nazariy qarashlar ilmi qofiya deb ataluvchi maxsus fanda tadqiq etilgan.
Biz bu kabi ma’lumotlarni yanada koʻproq keltirishimiz mumkin. Negaki,
qofiya ilmi ham yuqorida ta’kidlanganidek, maxsus fan sifatida shakllangan
hamda uni oʻrganish barcha ijodkor uchun muhim sanalgan. Shu oʻrinda qofiya
nazariyasiga e’tibor qaratadigan boʻlsak, mazkur termin oʻz ichiga bir qancha
ma’lumotlar va qoidalar tizimini qamrab oladi. Biz Alisher Navoiyning “Farhod
648
va Shirin” dostoni misolida ularning vazn, radif kabi poetik unsurlar bilan
oʻzaro munosabati qay holda ekanligini tahlil qilmoqchimiz. Mazkur doston 54
bob, 5782 baytdan iborat boʻlib, shundan muqaddima 11 bobni oʻz ichiga oladi.
Biz bevosita ushbu dostonning muqaddimda qismidagi qofiya, vazn va radif
munosabatlarini izohlashga harakat qilamiz. Bilamizki, “Farhod va Shirin”
dostoni “…ishqiy sarguzasht dostonlar uchun moʻljallangan hazaji musaddasi
mahzuf vazni (ruknlari va taqti'i: mafoiylun mafoiylun fauvlun
V– – – V– – – V–
–) da yozilgan [9.115-bet]”. Mazkur vaznning ilk bor qoʻllanilishi Xorazmiy
ijodiga borib taqaladi. U oʻzining oʻzbek adabiyotida ilk noma janriga oid
“Muhabbatnoma” asari bilan mazkur vaznni qoʻllagan va aynan mana shu
dostondan soʻng turkiy adabiyotimizda ishqiy dostonlar mazkur vaznda
yaratilishi odat tusiga aylangan. Hazaj bahrining ushbu sodda vazni yozuvchiga
qofiyalarni yuzaga keltirishda qiyinchilik tug‘dirmaydi, balki sarguzashtlarni
yorqin boʻyoqlarda akslantirish uchun ham xizmat qilgan. Faqat bugina emas,
dostondagi vaznning tuzilishiga e’tibor qaratganimizda, ruknlarning joylashuvi
ham ayni fikrimiz dalilidir. Yana bir bor doston yozilishiga asos boʻlgan vaznga
e’tiborimizni qaratamiz:
V– – – V– – – V– –
chizmada keltirilgan vaznning choʻziq boʻg‘inlar soni qisqa boʻg‘inlarga
nisbatan anchagina katta qismni tashkil etadi. Yana shu bilan birgalikda oxirgi
(V– – fauvlun) mahzuf rukni qofiyalanuvchi soʻzlar qaydli qofiya turi orqali
yuzaga kelganida, maqsur (V– ~ mafoiyl) shaklini oladi. Ayni vaziyatda bu kabi
choʻziq unli va choʻziq hijolarning mavjudligi doston baytlarining musiqiylikka
yaqin va oʻziga xos ohangga ega boʻlishiga zamin yaratadi.
Mazkur dostonning 1- va 2-hamd qismini jadval asosida
ifodalaganimizda quyidagicha holatning guvohi boʻlamiz:
1-, 2-bob: hamd
Do'stlaringiz bilan baham: 
