|
Ahd qildim ishq lafzin tilga mazkur etmayin,
Til nekim, xomam tilidin dogʻi mastur etmayin.
Najmiddin Komilov mazkur baytni quyidagicha izohlaydi: “Mazkur” –
zikr etish, tilga olish, “xoma” – qalam, “mastur” – yozish raqam etish. Bu
baytning qolaversa butun gʻazalning oʻzak- kalit soʻzi ishqdir. Soʻfiylar talqiniga
koʻra, ishq- doʻstlik tuygʻusining oliy darajaga koʻtarilishi: doʻst orqali
ma’rifatni shohni sevish. Doʻst deganda ular yuksak zakovat, qalbida ezgulik
nuri porlab turgan inson va Mutlaq ilohni anglaganlar. Ishq soʻzi ranj, dard
soʻzlari bilan ma’nodosh boʻlib qolgan. Bu soʻzning asl etimologik ma’nosi ham
630
shunga ishora etadi: u arabcha “ashaqa” (zarpechak) soʻzidan kelib chiqqan.
Zarpechak bilamizki, oʻt-oʻlanlar daraxtlarga oʻranib olib, ularning shirasini
soʻrib quritadigan giyoh. “Ishq ham avjga koʻtarilganda bamisoli zarpechakday
odamni bedarmon qiladi, sezish qobilyatini susaytirib, еb-ichishdan mahrum
etadi, ishqqa chalingan kishiga oʻzgalarning gap soʻzi malol keladi, u doʻstdan
boshqaga qaramaydi” deb “Istilohoti urafo” lugʻatining muallifi Sayid Ja’far
Sajjodiy. Navoiyning lirik qahramoni ishq soʻzini tilga olmaslikka, tilga
olishgina emas uni hatto qogʻoz sahifasiga yozmaslikka ahd qildim deydi.
Giriftorlik girdobi ichidagi hasrat bu, ammo u yolgʻon “ahd”. Aslida oshiq battar
bu bahri azimga shoʻngʻimoqchi, zero oshiqning zanjiri ham, qanoti ham ishq,
uni bud etadigan ham, nobud qiladigan ham qutulib boʻlmas shu Buyuk joziba”
[3. 224-225-bet].
Olim ramali musammani mahzuf bahrida yozilgan sakkiz baytli ushbu
gʻazalning besh bayti tavba tazarru mazmunida yozilgan, qolgan uch bayti
gʻazalning umumiy ma’nosi bilan bevosita emas, balki bavosita bogʻlanganligi
isbotini butun boshli gʻazalning sharhida isbotlab beradi.
Najmiddin Komilov gʻazallar mavzusiga koʻra asosan 2 turga boʻlib,
ulardagi mohiyat yaqinligini quyidagicha izohlaydi: “Navoiy va ulugʻ shoir
gʻazallarini ikki guruhga ajratib (orifona va oshiqona gʻazallar) oʻrganar
ekanmiz, shunga amin boʻlamizki, oshiqona gʻazallar “sof dunyoviy”
mazmundagi asarlar emas, shu kabi orifona gʻazallarni ham butkul dunyoviy
gʻoyalardan holi deb boʻlmaydi.Orifona gʻazallarda ilohiy ma’rifatga erishish
yoʻli bevosita talqin etilsa, oshiqona gʻazallarda bu maqsad dunyoviy
kechinmalar,kasrat olamining rang-barangligi, bunga oshuftalik va ana shu
oshuftalik zamiridagi ilohiy goʻzallikni kashf qilish, idrok etish buning ming-
ming koʻrinishdagi yoʻllari qiynoqlari tasvirlanadi. Bunda “majoz” (surat,
kasrat) va “haqiqat” (ilohiy nur) bir-biriga zid qoʻyilmaydi, biri qabul qilinib,
ikkinchisi inkor qilinmaydi, balki majozdan Haqiqatga, suratdan Ma’noga qarab
borish kuzatiladi” [1. 5-bet].
631
Toʻychi Hofiz Toshmuhammedov tomonidan “Ushshoq” kuyiga solib
kuylangan “Qaro koʻzum” nomi bilan mashhur boʻlgan gʻazalda buning yaqqol
isbotini koʻrishimiz mumkin:
Qaro koʻzum, kelu mardumliq emdi fan qilgʻil,
Koʻzum qarosigʻa mardum kibi vatan qilgʻil.
Shoir qaro koʻzum deb aynan kimni nazarda tutayapti, oshiqning oʻz
ma’shuqasiga boʻlgan dil izhori boʻlsa nega yorga qaro koʻzum deb murojaat
qilyapti degan savollar albatta oddiy oʻquvchi mushohadasida paydo boʻlishi
aniq.
Olim gʻazalni quyidagicha sharhlaydi: “Ushbu gʻazalda oshiqning еtuklik
va kamolot timsoli – Komil insonga muhabbat ifodalanadi. Tasavvuf
lugʻatlarida koʻz – Komil inson timsoli deb sharhlanadi, chunki u faqat
oʻzgalarni koʻradi, oʻzini esa koʻrmaydi.Agar yuz ilohiy zuhurot ramzi boʻlsa,
koʻz shu ilohiy zuhurotni jamlagan manba – mazhari komillikning ramzi. Koʻzni
sevish orqali ilohiy jamolni sevish ifodalanadi. Navoiy qahramoni ana shu
insonni oʻz koʻzining gavhariga aylantirmoqchi - qalb chirogʻi etmoqchi boʻladi.
Shoir ishlatgan soʻz oʻyinlari ham shunga yoʻnaltirilgan: “mardum” – koʻz
qorachigʻi va insoniylik ma’nosida keladi, “fan” – odat, oʻrganish va tadbir”
[1.176-bet].
Gʻazalning matlasidayoq bu gʻazal oshiqona mavzuda ekanligi
anglashinib turibdi. Alisher Navoiy “Mahbub ul-qulub” asarida ishqning
marotiblarini (martabalarini) 3 turga ajratadi: 1) avom ishqi; 2) xoslar
ishqi(majoziy ishq); 3)siddiqlar ishqi(haqiqiy ishq).
Ishq darajalari bir-biridan qanday xos jihatlari bilan farq qiladi. Yuqorida
keltirilgan matlada ishqning qaysi darajasi nazarda tutilyapti degan savollar
oʻquvchida paydo boʻlishi mumkin. Bu kabi savollarga olim Navoiy ijodining
mazmun mohiyati vahdat tushunchasini “moddiylik va ilohiylikning birligi”
bilan izohlaydi. Vahdatni yuzaga keltiruvchi ilohiy tajalli, majoziy ishq va
haqiqiy ishqdan paydo boʻladi. Oʻz navbatida majoziy ishq va haqiqiy ishq bir-
biridan uzilgan tushunchalar emas. Majoziy ishq tong yorugʻi haqiqiy ishq
632
quyoshning oʻzi. Majoziy ishq solik vujudini fano etuvchi, ilohiy vahdatga olib
boruvchi kuch.Inson oʻzlikdan qutulmay Ilohga еtolmaydi deb ta’kidlaydi
N.Komilov. “Qaro koʻzum” gʻazalining sharhida olim majoziy muhabbat
zamirida Iloh ishqi majudligini koʻrsatadi.
N.Komilov tarjimon sifatida Alisher Navoiyning fors tilida yozilgan
“Sittayi zaruriya” (Olti zaruriy qasaida) tarkibidagi “Ruh ul-quds”(Muqaddas
ruh), “Ayn ul-hayot” (Hayot chashmasi), “Tuhfat ul-afkor” (Fikrlar tuhfasi),
“Qut ul-qulub” (Qalblar quvvati), “Minhoj un-najot” (Najot yoʻli), “Nasim ul-
xuld” (Jannat shabadasi) qasidalarining har birini alohida oʻrganib, uning
tasavvufiy mazmuni va badiiy qimmatini koʻrsatib berdi. Olim “Sittayi zaruriya”
qasidalarini bir-birini davom ettiruvchi bir turkum asarlar deb ta’kidlagan.
Qasidalarining yozilish tarixiga ham toʻxtalib, “Sittayi zaruriya”
qasidalarini yozishga Navoiyni avval ustozi Jomiy, ul zot vafotidan keyin Sulton
Husayn Boyqaro undaganlar. Buni shoir “Sittayi zaruriya” muqaddimasida
qayd etgan [2, 196-bet]. Olim qasidalar uslubi haqida ma’lumot berib shunday
deydi: “Sittayi zaruriya”qasidalarining har biri alohida xususiyat va uslubga
ega,chunonchi, deylik birida qiyosiy tashbehlar, boshqasida tahliliylik, yana
birida esa tasviriy va tahliliy usul еtakchilik qiladi. Masalan, “Tuhfat ul-afkor”da
tamsil keltirish,arab harflari bilan soʻz oʻyini qilish (kitobat san’ati) asosiy oʻrin
egallaydi. Har bir baytning birinchi misrasidagi fikr ikkinchi misrada tashbehiy
misol bilan isbot qilib boriladi:
Do'stlaringiz bilan baham: | 
