Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

 

Annotation. This article gives a brief overview of the scientific heritage of Ishaq Khan, 

a representative of Jadidism, his contribution to the lexicography and from the work “History 

of Fergana” about the history of Namangan and other historical works of this work Namangan. 

The comparative comparison of the chapters and the harmony of historical facts are used to 

compare the works of Bobur “Boburnoma”.  

Key words: Namangan, language, dictionary, historiy, fortress, truth, people, literacy, 

Bobur, village, education. 

 

 

XX asr haqida gap ketganda, avvalo, koʻpchilik xalq ommasini savodxon 

qilish,  yangilanayotgan  zamonga  munosib  farzandlarni  yetishtirish  kabi 

masalarni oʻz oldiga maqsad qilib qoʻygan, boshqacha qilib aytganda, ma’rifat, 

ozodlik  tushunchalarining  ma’no-mazmuniga  ega  boʻlgan yuksak 

tushunchalarni  targ‘ib  etgan  marifatparvarlarimiz  koʻz  oldimizga  keladi. 

Shunday  ustodi  komillardan  biri  Is’hoqxon  Ibratdir.  Dastavval,  allomaning 

shaxsiyatiga nazar tashlasak, u  nafaqat ma’rifatparvar shoir, balki tilshunos, 

tarixshunos, ilk matbaachi, kaligraf, naqqosh va yetuk pedagog ham boʻlgan. 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

622 

Ibrat zamondoshlaridan Ibrohim Davron unga quyidagicha ta’rif berib oʻtgan: 

“Is’hoqxon toʻra ulumi diniya va fanniya hamda adabiyada ustozi komillig‘i bila 

butun  Farg‘ona  va  digar  jihati  Osiyoyi  ustoda  inkor  oʻlinmas  darajada  bir 

mavqei mumtoza tushmushdir. Is’hoqxon toʻra fununi dunyaviyda, biloshubha, 

injener, arxitektor, texnik, mexanik va fizisiya ilminda, tilifonist va ximik desak 

yana ozdur. Chunki bu ilmlarni bilur. Is’hoqxon toʻra..oliy va fozil bir zoti oliy 

oʻlib,  fazoili  insoniyaga  molik…Ba’zi  ixtirolari  ham  bordur”  [1.58-bet]. 

Is’hoqxonning  taxallusi  ham  uning  shaxsiyatini  ochishga  koʻmak  beradi. 

Taxallus-(arab.-qutulish, xalos boʻlish) – biror ijodkor (shoir, yozuvchi, olim va 

shu kabi) siyosiy arboblarning oʻzi uchun tanlab olgan ikkinchi nomi. Masalan: 

omma  oʻrtasida  oʻz  ijodini  ta’kidlab  koʻrsatish,  oʻz  ism-familiyasidan 

qoniqmaslik, muayyan xavf-xatar, taxdiddan qochish, yashirinish va b. [2.89-

bet].  Is'hoqxonning  oʻziga  “Ibrat  “  taxallusini  olishining  sababini  Professor 

Ulug‘bek  Dolimov  quyidagicha  bayon  etgan:  “Is’hoqxonning  oʻziga  “Ibrat” 

taxallusini  olishboisi  shundaki,  u  ijodining  dastlabki  yillaridan  boshlab 

ma’rifatparvar shoir, olim sifatida nom chiqardi va kishilarni zamon ilmidan, 

ma’daniyatidan, ta’lim-tarbiya sistemasidan oʻrnak olishga chaqirdi. Shuning 

uchun ham oʻziga “Ibrat” taxallusini tanladi” [3.45]. 

Ibrat  sermahsul  ijodiy  faoliyat  olib  borgan.  Uning  qimmatli  asarlari 

bizgacha yetib kelgan jadidlarimizdan hisoblanadi. Is’hoqxon Toʻraning “Jome’ 

us-xutut”  asari  dunyodagi  qirqdan  ortiq  tillar  va  yozuvlar  haqida  ma’lumot 

beruvchi  asardir.  Bundan  koʻrinadiki,  demak,  u  juda  koʻplab  tillarni  bilgan 

polilog ham edi. U olti tilni oʻz ichiga olgan “Lug‘ati sitta-al-sina” asari, ayniqsa, 

diqqatga  sazovor.  Ushbu  asar  oʻzining  ilmiy  asarlari  va  maqolalarida 

zamondoshlariga  rus  tili  va  boshqa  tillarni  ham  oʻrganishga  da’vat  etganini 

koʻrsatishga  uringanidan  darak  beradi.  Ushbu  asarning  chop  etilishi  va 

ommaga  taqdim  etilishi  uzoq  yillar  davomida  kutildi  va  bunda  N. 

Ostroumovning xizmati katta boʻldi. Jadidlarning hayotida N. Ostroumovning 

oʻrni  katta  ahamiyat  kasb  etganini  alohida  ta’kidlab  oʻtishni  oʻrinli  deb 

oʻylayman.  U  nafaqat  ijtimoiy,  balki  siyosiy  masalalar  yuzasidan  ham 

---

 

623 

ma’rifatparvarlarga  yelkadosh  boʻlgan.  Fitrat  bilan  yozishmalari,  Choʻlpon 

bilan aloqalari fikrimning dalili boʻla oladi. Ibratshunos olim Ulug‘bek Dolimov 

ham buni alohida ta’kidlab: “ Oʻlkada oʻz mavqeini mustahkamlash maqsadida 

u xalq oʻrtasida katta obroʻga ega boʻlgan Muqumiy, Furqat, Nodim, G‘urbat, 

Kamiy  kabi  ma’rifatparvarlarning  kirib,  undagioʻquv  sistemasi, 

labaratoriyalari,  oʻqituvchilari  bilan  tanishuvlariga  N.  Ostroumovning 

imkoniyat  yaratib  berdi.  Shuning  uchun  ham  ular  N.  Ostroumovni  ancha 

mamnuniyat bilan tilga oladilar”,-deya qayd etib oʻtadi. [4.34]. 

Lug‘at mingdan ortiq soʻzni oʻz ichiga olib, 53 betdan iborat”. [5.56] Asar 

ikki qismdan iborat boʻlib u quyidagilarni oʻz ichiga olgan: birinchisi: fe’llarning 

noaniq  shakli  va  kelasi  zamon  shakllari,  ikkinchisi  37  bobdan  iborat  boʻlib, 

fe’lning  boshqa  shakllari,  otlar,  kishilik  olmoshlari  va  boshqalarni  oʻz  ichiga 

oladi.  Ushbu  asar  oʻzbek  tilida  va  koʻp  tillik  lug‘atlar  tuzishdagi  ilk  qadam 

boʻlgan.  Ibrat  Sharq  tarixchilarining  ilmiy  asarlarini  ham  oʻrganib,  unga 

oʻzining tanqidiy fikrlarini ham bayon qiladi va oʻzining “ Tarixi Farg‘ona” nomli 

asarini yozadi. Ushbu asar nafaqat Qoʻqon xonligi, balki, Oʻrta Osiyo xonligining 

tarixini yoritganligi va ishonchli manbaligi bilan ham muhim. Ibrat bu asarning 

yozilishi tarixini quyidagicha ta’kidlagan: “Bu “Tarixi Farg‘ona” ni yozmoqdin 

maqsad  izhori  hunar  musannifqatorig‘a  kirmak  yoki  ta’mini  tiriklik  yoʻlidan 

boʻlmay,  balki  bani  basharni  (ng)  tiriklik  qilishi,  sanoat  va  ziroatlarini, 

madaniyat  va  badaviyatlarini  xalqlarga  koʻrsatmak,  bizdan  keyin 

keladurgonlar oʻtkanlarning turmush va qilmush va bilmush ishlaridan ibrat 

olsun. Oʻz zamoni bilan oʻtgan zamonni tarozu qilib,vaznini bilsun uchun ham 

ilmi tarix bir ilmi ta’rifdur” [6.76] Misol sifatida berish mumkinki, Ibrat ushbu 

asarining “Tarixi Namangon” qismida diqqatga sazovor koʻplab ma’lumotlarni 

berib oʻtadi.Alloma ushbu asarida oʻzi tug‘ilib oʻsgan joyi Toʻraqoʻrg‘on haqida 

ham  alohida  toʻxtalib,  Namanganning  poytaxti  boʻlganini,  Rossiya  davlatiga 

oʻtganidan soʻng, u bir qishloq boʻlib qolganini qayd etadi. Toʻraqoʻrg‘on Dashti 

qipchoq xonlaridan Axmadxon ya’ni Shig‘ayxonning Yusuf toʻra va Ya’qub toʻra 

degan  oʻg‘illari  bino  qilib,  Shig‘ayxon  ta’rafidan  Qa’layixon  deb  atalsada, 

---

 

624 

ularning ismlariga Toʻraqoʻrg‘on  deya  atalganligini  e’tirof  etgan.Olim 

Namangan nomining atalish sababini izohlab : “..Buxoro xonlaridan Abdulloxon 

bu  Farg‘ona  taraflariga  kelib,har  yerga  goh  sardobalar  kavlab,saqqoyi 

moʻmininga, chohlarning tepasiga gumbazlar qilib, koʻb xalqg‘a naflik ishlarni 

qilgan xon ekan..ul yerga tushub, darhol sardoba kavlatib, necha kunlar tutib, 

bir ta'rafi daryova bir ta'raf tog‘ havosi yaxshi uchun bu yerga bir shahar bino 

qilib,  shahar  qilmoq  boʻlganda  oʻshal  yerni  daryo  ta’rafi  butun  shoʻr boʻlib 

yotgan tuz ekan. Binobaron, namak kon deb, ya’ni tuz kon deb atalgan ekan. Bu 

namak kon lafzini forsiyda gon qilib yozub, namakkonni namangon deb deb, bir 

nuni  zoida  ilan  namangon  boʻldi,  asli  namakkondir”.  [7.90]  Bizga  ma’lumki 

Namangan  Farg‘ona  vodiysining  qadimgi  shaharlaridan.  Zahiriddin 

Muhammad Bobur ham oʻzining “Vaqoe” asarida Namanganga alohida toʻxtalib 

oʻtadi va Axsikent qal’asini quyidagicha ta’riflaydi: “Sayhun suyining shimoli 

tarafidag‘i  qasabalar:  bir  Axsidur.  Kitoblarda  Axsikent  biturlar.  Nechukkim, 

Asiriddin shoirni Asiriddin Axsikantiy derlar. Farg‘onada Andijondin soʻngra 

mundin ulug‘roq qasaba yoʻqtur. Andijondin g‘arb sori toʻqquz yig‘och yoʻldur. 

Umarshayx Mirzo muni poytaxt qilib edi, Sayhun daryosi qoʻrg‘onining ostidin 

oqar”.  Boburnomada  qayd  etilishicha,  Axsi  asosiy  shahar  va  uning  yonida 

Namangan qishlog‘i boʻlgan.  

Demak,  Namangan  qishlog‘i  haqidagi  dastlabki  ma’lumot  Boburning 

ushbu asarida qishloq sifatida eslatib oʻtilgan. Yana bir shahar Koson haqida 

ham  Boburnomada  ma’lumot  uchratamiz.  “Yana  bir  Kosondur.  Axsining 

shimolida tushubtur.  Kichikroq qasabadur. Nechukkim Andijon  suyi Oʻshdin 

kelur. Axsi suyi Kosondin kelur”. Bu ma’lumotlar shuni koʻrsatadiki, Namangan 

shahri haqida shugina ma’lumot bor xolos. Ibratning ushbu asari orqali koʻplab 

ma’lumotlar oʻzining isbotini topsada, biroq u asarida Namangan aholisining 

kelib chiqishi, shahar sifatida vujudga kelishi haqida batafsil toʻxtalib oʻtmaydi. 

Tarixchilarning  xabar  berishicha,  “…582-yilda  asir  olingan  forslar  bu  yerga 

kelib joylashtiriladi.  643-yili  vaqf hujjatida ham shahar deyilgan. Shahar tuz 

koni  yaqinida  barpo  boʻlganligi  uchun  nomi  “namak  kon”  soʻzlaridan  deb 

---

 

625 

taxmin  qilinadi..  ..  Axsi  (Axsikent)  zilzilada  vayron boʻlgach,  uning  aholisi 

yaqinroq  joylashgan  Namanganga  koʻchib  oʻtadi.Tarix  fanlari  nomzodi 

Z.Sh.madrahimov ta’kidlashicha, “ …Namangan Farg‘ona vodiysidagi qadimgi 

shaharlardan  shahar  koʻchmanchi  chorvador  va  dehqonchilik  bilan 

shug‘ullanuvchi  oʻtroq  aholi  yashaydigan  chegarada  vujuda  kelgan”ini  aytib 

aholining kundalik faoliyati haqida ham ma’lumotlar keltiradi va yana” 1819-

1822-  yillarda  Yangiariq  kanali  qazilib,  shaharning  suv  ta’minoti  ancha 

yaxshilanadi. 1842-1845- yillarda shahar atrofi mustahkam devor bilan oʻrab 

olindi.  1876-yil  fevralda  Qoʻqon  xonligi  tugatilgach,  Namangan  uezdi 

shaharlaridan  biri  boʻlib  qoldi”,-deya  aytib  oʻtadi  va  biz  bu  ma’lumotlarni 

Ibratning  yuqoridagi  asarida  uchratmaymiz.  Bunga  sabab  uning  maqsadi 

asosiy  ma’lumotlar  bilangina  cheklangani  desak  toʻg‘ri boʻladi  nazarimda. 

Yuqoridagi fikrlardan kelib chiadigan boʻlsak, ushbu asarda nafaqat Namangan, 

balki  boshqa  shaharlar,  podshohlar  va  shaharlarning  paydo  boʻlish  tarixi 

haqida  ma’lumotlar  jamlangan.  “Tarixi  Farg‘ona  “  asari  Oʻrta  Osiyo  tarixini 

yorishida juda qimmatli manba boʻlibgina qolmay, asosli va faktlarga boyligi 

bilan  ham  olimlar  diqqatini  oʻziga  tortmoqda.  Is’hoqxon  Ibrat  oʻzining  ilmiy 

faoliyati  davomida  kelajak  avlod  uchun  ishonchli  va  muhim  boʻlgan ulkan 

me’ros  qoldira  oldi.  Oʻz  davrining  yirik  muarrixi  sifatida  asarlar  yarata  oldi. 

Uning ilmiy-tarixiy  asarlari  bugungi  kun  nuqtai  nazaridan  ham  muhim 

manbadir.  Shu  sababli  olim  ijodi  qizg‘in  oʻrganish,  ilmiy  merosini  yuzasidan 

ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Yuqoridagi fikrlardan shuni xulosa qilib aytib 

oʻtishimiz mumkinki, serqirra ijodkorlardan biri boʻlgan Ibrat merosi ulkanligi 

va tarixiy asarlarining haqiqatga yaqinligi bilan ham ajralib turadi.