Key words: Ancient belief, the image of a wolf in folklore, the image of a wolf in art, the
Scythian-animal style, the modern significance of ancient belief
Insoniyat paydo boʻlgandan beri mana necha davrlar oʻtgan boʻlsa, shu
vaqt davomida koʻp narsalar oʻzgardi, rivojlandi, taraqqiy qildi. Biron narsaga
erishdingizmi, tabiiyki, uning oʻrniga boshqasini yoʻqotasiz. Shu ma’noda xuddi
shu davrlar oraligʻida yetarlicha yoʻqotishlarni ham boshdan kechirdik. Barcha
davrlarda ham insonni yashashga undaydigan bir kuch boʻlganki, shubhasiz, bu
kuch ishonch, e’tiqoddir. Necha asrlar oʻtgan boʻlsa ham, ishonch-e’tiqodni na
oʻldirib boʻldi, na yoʻqotib boʻldi.
Dastlabki e’tiqodning paydo boʻlishida bevosita tabiat kuchlari, insonni
oʻrab turgan olamdagi ajoyibotlar va oʻsha davrdagi inson uchun gʻayritabiiy
tuyilgan voqeliklar va buyumlar katta rol oʻynaydi. Bularning orasida
Til va adabiyot:
ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar
2020-yil 30-aprel
588
hayvonlarga e’tiqod tushunchasi ham alohida ahamiyatga ega. Bu jarayon turli
xalqlarda turlichadir. Masalan: hindlarda sigir muqaddas hisoblanib, unga ozor
bergan jamiyatdan quvilgan. Qadimgi Misr davlatida hayvonlarga inonch kuchli
boʻlganidan ular, hatto Xudo darajasiga koʻtarilgan. Ularning orasida mushuk
koʻrinishidagi goʻzallik xudosi-Bastet alohida ehtiromga sazovor hisoblangan.
Rim davlatida esa Ona Boʻriga Rim timsoli sifatida qarashgan. Zamonaviy
texnologiyalar nechogʻliq rivojlanmasin e’tiqod, inonch masalasiga bu zarracha
ta’sir qilmaydi. Hozirgacha ularga muqaddaslik timsoli, homiy sifatida qarash
mavjud. Chunonchi, deyarli barcha davlat gerblarida shu davlatda muqaddas
hisoblangan qush yoki hayvon tasviri mavjud. Bu yerda, ayni paytda, oʻziga xos
ramziylik ma’nosi ham mavjud.
Qadimgi turkiy xalqlarda esa bu holat ota-bobolarimizning hoʻkiz, ot,
ilon, boʻgʻu, it va boʻrilarni muqaddas totem deb qarashlari bilan bogʻliqdir.
Ushbu totemlarning har biri oʻzida ayricha ilohiylikni qamrab olgan, har
birining tag zamirida totem sifatida qarash uchun asos bor, albatta.
Aytish mumkinki, bularning orasida boʻrini muqaddaslik ruhiga
yoʻgʻrilgan totem deb olish mumkin. Qadimgi totemistik xarakterdagi
manbalarning ayrimlarida turklarning boʻriga sigʻinganini, boʻrini oʻzining
ajdodi deb bilgani haqida ma’lumotlar berilgan. Bu afsonada hikoya
qilinishicha, dushmanlar bilan tengsiz jangda halok boʻlgan turk urugʻidan bitta
oʻgʻil bola tirik qoladi, u bola ham qattiq yarador boʻlgan boʻladi. Bir ona boʻri
uni gʻorga olib borib tarbiyalaydi. Ana shu bola voyaga yetgach, undan oʻnta
oʻgʻil bola tugʻiladi, bular oʻnta turk urugʻining asoschilari boʻladi. “Ona Boʻri”
nomli boshqa afsonada esa, qadimgi turklar goʻyo dushman tomonidan qirilgan
turk urugʻi orasida tirik qolgan oʻn yoshli oʻgʻil bola va Ona Boʻridan tarqalgan.
Qadimgi turk urugʻidan boʻlgan Ashina qabilasining bayrogʻida ham boʻri
kallasining tasviri boʻlgan.
Abdurashid Abdurahmonovning “Turkiy adabiyotning qadimgi
davri”nomli kitobida keltirilishicha, boʻri totemi turkiy xalqlar ogʻzaki ijodida
urugʻ boshi, balo-ofatlardan saqlovchi madadkor kuch sifatida ulugʻlangan.
589
Masalan, “Oʻgʻuznoma”da boʻri asar syujetini rivojlantirishda katta rol oʻynaydi.
U qabilaga gʻamxoʻr, madadkor, ularni himoya qiluvchi homiy sifatida
koʻringan. Bunday tasvir oʻzlarini boʻridan kelib chiqqan deb hisoblovchi ashin
urugʻi bilan bogʻlanadi. Hozirgacha xalqimiz oʻrtasida aytilib kelingan “Boʻri”,
“Boʻriqiz”, “Choʻloqboʻri” kabi afsona va ertaklarda ham talqin etilgan boʻri
totemik obrazi insonning xaloskori, uning himoyachisi sifatida tasvirlanadi. Oʻz
ajdodlarini hayvonlardan kelib chiqqan deb hisoblash yoki pahlavonlarini
bolaligida kuchli hayvonlar tarbiyasigaolib, onalik qilishini tasvirlash skiflar
mifologiyasiga xos boʻlgan xususiyatlardan hisoblanadi. Bunday mifologik
tushuncha qadimshunoslikda skif-hayvonot uslubi deb e’tirof etilgan. Skiflar
hayotiga tegishli qadimiy obidalarda ham hayvonlar tasviri kuzatilgan. Turkiy
qabila va urugʻlar tarixiga nazar tashlanadigan boʻlsa, tibetlar ota-bobolarimiz
erkak maymundan va ayol oʻrmon ruhidan, moʻgʻullar kulrang boʻri va
bugʻudan, tulislar boʻri va xun amaldorlarining qizidan, ashin urugʻi xun
shahzodasi va urgʻochi boʻridan kelib chiqqanmiz, deb aytganlar. Enasoy
afsonalarida yosh bolalarga bugʻu onalik qilgan deb hisoblangan. Shuningdek,
“Alpomish”da Boyboʻri, “Qoʻrqut ota kitobi”da Boyboʻrak obrazlarining
yaratilishi, “Oʻgʻuznoma”da boʻri turkiy qavmlarni boshlovchi asosiy qahramon
darajasiga koʻtarilishi qadimiy e’tiqodlar ifodasidir. Enasoy yodnomalaridagi
Chuchuk Boʻri Sangun ismi ham totemlik belgisi boʻlib, u qadimgi turkiy
dostonlar bilan yodnomalar oʻrtasidagi yaqinlikni koʻrsatadi. Keyinchalik
totemik e’tiqodlarga ishonchning susayishi tufayli ertaklarda ( “Boʻri bilan
tulki”, “Och boʻri”, “Boʻri bilan ot” va boshqalar) paydo boʻlgan boʻri yovuzlik,
qonxoʻrlik, zulm va zoʻrlik, bosqinchilik timsoliga aylandi. Jahon, xususan,
oʻzbek badiiy ijodida boʻri goh salbiy, goh ijobiy obraz sifatida namoyon boʻladi,
ramziy ma’no kasb etadi. M. Avezovning “Koʻk yol”, Chingiz Aytmatovning
“Qiyomat”, Poʻlkan shoirning “Yoldor boʻri” dostonlarida boʻri ijobiy ma’noda
tavsiflanadi. Boʻri timsoli xalq ogʻzaki ijodining ertak janrida koʻproq laqmalik,
goʻllik ramzi hisoblanadi. Bu holatni “Susambil” xalq ertagi misolida koʻrish
mumkin.
590
Xalqimiz orasida boʻrining terisi, tishlari xosiyatli hisoblanib, uning
omad, boylik olib kelishiga ishoniladi. Isajon Sultonning “Boʻri” hikoyasida
ushbu e’tiqodning namunasini koʻrish mumkin. Asarda inson oʻz nafsi uchun,
oldiga qoʻygan maqsadi uchun xoh toʻgʻri yoʻl bilan, xoh egri yoʻl bilan boʻlsin
erishmasdan qoʻymasligi, bu yoʻlda hech narsadan toymasligi yoritib berilgan.
Isajon Sultonning yozuvchilik uslubida bir oʻzgachalik borki, bu oʻz asar
qahramonlariga ism qoʻymasligi yoki asar syujetidan kelib chiqib gʻayritabiiy,
hech qayerda uchramaydigan ism bilan atashidir. Ushbu an’anadan “Boʻri”
hikoyasi ham mustasno emas. Bu uslub yozuvchining har bir asarining
mantigʻini chiqarishda katta ahamiyatga ega. Xoʻsh, hikoyada yozuvchi bu
uslubni qoʻllashdan nima maqsad koʻzlagan? Ba’zan hayotda inson shunday
vaxshiyliklar qiladiki, uni hayvondan na ism, na uning ongli ekanligi farqlab
turadi. Kezi kelsa, hayvon undan mehrli, sadoqatlidir. Balki, shu emasmikin
asardan kelib chiqadigan mantiq. Hikoyaning soʻnggidan yana bir ma’noni
anglash mumkin: bir tirik jonivorning ayanchli oʻlimi evaziga keladigan omad,
boylik ongli inson farzandi uchun kerak emas!
Boʻri oʻz jufti bilan bir umr birga yashaydigan yagona hayvon
hisoblanadi. Yuqorida keltirilgan “Boʻri” hikoyasida shunday misralar mavjud:
“Uni aqlli deydilar. Hayvonlar orasida shugina bir marta juft tanlab, umrining
oxirigacha oʻsha jufti bilan hayot kechiradi. Oʻz makonining chegaralarini
erinmay belgilab chiqib, bironta jonzot kirishiga yoʻl qoʻymaydi”. Shu manzara
Said Ahmadning “Ufq” romanida ham keltirilgan. Asarda toʻqay yonayotganiga
qaramay boʻri oʻz modasini kutib turadi. Oʻylashimcha, bu tasvir asarda nooʻrin
kiritilmagan. Bu zimdan A’zamjonning Dildordek xushroʻy, baodob ayolni
tashlab ketishiga qaratilgan. Epizod orqali Said Ahmad: “Ey inson, qara, oʻrgan.
Kezi kelsa, hayvon sendan vafodor, shu yovvoyi ongi yoʻq, hayvon sendan koʻra
mehribon, sadoqatli” demoqchimasmikin. Ushbu jihatdan hozirgi inson
bolalari oʻrnak olsak arziydi.
Boʻri oʻta gʻururli, qasoskor hayvon hisoblanadi. U oʻz toʻdasiga, ayniqsa,
modasiga yetkazilgan zararning badalini olmasdan qoʻymaydi. Shomirza
591
Turdimov oʻzining “Mezon” nomli qissasida shunday hikmatli soʻzni keltiradi:
“Mezonni mezon buzadi”. Bu misralardan shu anglashiladiki, mezonda, bir
qolipda, ma’lum qoidalar asosida yashayotgan dunyoning buzilishiga boshqa
mezonda yashayotgan dunyoning ta’siri boʻladi. Agarda insoniyat dunyosi bu
mezonni buzmasa edi, hayvonot dunyosi ham oʻz qolipida yashayotgan
boʻlardi. Normurod Norqobilovning “Ovul oralagan boʻri” qissasida ham
Choʻngkalla oʻz Oqyolini tutqunlikdan qutqarish maqsadida hech bir xavfdan
hayiqmay harakat qiladi. Oqyolni qutqarish maqsadida insoniyatga zarar
yetkazishdan ham toymaydi. Jonivorlar sherigining jonsiz jasadiga duch
kelmaguncha judolikka ishonishmaydi. Harakatlari davomida Oqyolning
nobud boʻlgani, terisi shilinib, tishlari qoqib olinganini koʻrib, Choʻngkalla
oʻzida ajib bir holni his etadi. Endi bu yerda yashashdan ma’no qolmagandek,
Oqyolsiz hech kimga aylangandek boʻlib qoladi. Choʻngkalla uchun bu ogʻir fojia
edi, natijada u ham Oqyolning xayoli ila shu kecha jon beradi. Odatda, asarlarda
hayvon obrazi ramziylikka ega boʻladi. Zohiran xarakter, xususiyat, voqea-
hodisalar shu hayvonlar misolida koʻrsatilsa-da, botinda esa bu orqali inson
kamchiliklari ustidan qilingan achchiq haqiqat boʻladi. Bu asarda ham
Choʻngkallaning Oqyolga boʻlgan muhabbati, sadoqati hozirgi zamon
insonlarining bir-biriga boʻlgan munosabatidan koʻra anchayin qiymati yuqori
ekanligi shu ikki qahramon orqali atroflicha yoritib berilgan.
Shunday asarlar borki, ulardagi qahramon uchun tanlangan ism shu
asarning qaymogʻi hisoblanib, butun asarning mazmuni shu ism bilan bogʻliq
boʻladi. Abdulla Qahhorning “Bemor” hikoyasida bu Sotiboldining zimmasiga
tushsa, Togʻay Murodning “Yulduzlar mangu yonadi”asarida bu holat Boʻri
polvon bilan bogʻliq hisoblanadi. Asarni oʻqish davomida yozuvchi tomonidan
bu nom bekorga tanlanmaganiga amin boʻlasiz. Uning har bir harakati, har bir
gapi, har bir amalida boʻriga xos shijoat, qat’iylik, yuksak gʻurur, or-nomusning
kuchliligini koʻrish mumkin. Asar qahramoni uchun Surxondaryo hududi,
polvon kasbi tanlanganligi bir taraf boʻlsa, Boʻri ismi tanlanganligi bir taraf
592
boʻlib, tarozi pallasini tenglashtiradi. Bu usul qahramon xarakterini oʻquvchiga
yanada tushunarli boʻlishi yoʻlida yaxshi samara beradi, nazarimda.
Xalqimiz orasida ba’zi qadimiy inonchlar borki, ularni eshitib,
gʻayritabiiy ravishda bunga qiziqasiz. Buni Said Ahmadning “Qorakoʻz
Majnun”hikoyasida keltirilgan bolaning tugʻilishi bilan bogʻliq quyidagi
parchada koʻrishimiz mumkin: “Saodat aya shu bolasiga toʻlgʻoq tutayotganda
oftob charaqlab turardi-yu, yomgʻir sharros quyayotgan edi. Derazadan hovliga
qarab turgan doya xotin: “Boʻri bolalayapti”, degandi. Shuning uchun ham
oʻgʻliga u Boʻrixon deb ism qoʻygandi. Oradan 51 yil oʻtib, bu bolani men emas,
boʻri tuqqan ekan, degan xayolga bordi. ” Bu yerda e’tiborni tortadigan ikki jihat
bor:
1. Boʻrixon tugʻilgan paytdagi ob-havoning qadimiy inonch, e’tiqod bilan
bogʻliq yoki bogʻliq emasligi;
2.
Saodat ayaning nega bunday xulosaga kelganligi.
Birinchisini olib qaraydigan boʻlsak, haqiqatan bu yerda e’tiqod masalasi
bormi, yoki boʻri chindan ham shunday ob-havo vaziyatida bolalaydimi?
Fandan ma’lumki, boʻrilar yanvar oyida tullaydilar, tullash vaqti kelganda
urgʻochi boʻri uchun ayovsiz jang olib borishadi, yilda ikki marta bahor yoki kuz
oylarida urchiydilar. Balki shu holat, ya’ni boʻrilarning boshqa hayvonlarga
oʻxshab tez-tez bolalamasligi tabiatda kamdan-kam sodir boʻladigan hodisaga
qiyosan olingandir. Agar shunday deydigan boʻlsak, yilda ikki marta urchish bu
koʻplab hayvonlarda uchraydigan holatdir, garchi urgʻochi boʻri uchun uzoq
vaqt davomida jang olib borilsa-da. Balki, buning ildizi, haqiqatan ham qadimiy
inonch bilan bogʻliqdir. Fikrimizning isboti sifatida Togʻay Murodning
“Otamdan qolgan dalalar” romanida yogʻib turgan laylakqorga nisbatan “Tulki
qiziga toʻy beryapti” iborasi ishlatilganligini keltirib oʻtishimiz mumkin. Bu
ikkala holat qadimiy turkiy xalqlarning azaldan qora rang, boʻri, tulki, itga
alohida e’tiqod nazari bilan qaraganligi sabab boʻlgan. Natijada, ular tabiatda
roʻy berayotgan inson e’tiborini tortadigan gʻayriodatiy holatlarni ham oʻzlari
uchun ilohiylashtirib olganlar. Ikkinchisi, ya’ni nega Boʻrixonni boʻrining
593
bolasiga oʻxshatdi. Bilamizki, boʻrilar tabiatan qonxoʻr, yovvoyi hayvon
hisoblanadi. Boʻri bolalari ham ulgʻayguncha gala-gala boʻlib yashab, oʻlja
topish qiyin boʻla boshlagandan soʻng, 2 yoki 3 ta boʻlib ov qilishadi. Tabiiyki,
bora-bora ular uchun ota-ona, sogʻinch degan tuygʻular yoʻqolib, hayot
mazmuni faqatgina qorin toʻygʻizishdan iborat boʻlib qoladi. Boʻrixon ham ota-
onasining bagʻrida begʻam oʻsdi, harbiy xizmatga borganda cherkov
qoʻngʻiroqchisining qiziga uylanib, shu yerlarda qolib ketadi. Agar uni Saodat
ayaning oʻtli-shudli nevarasi topib yoʻqlamaganda, balki u hech ham kelmagan
boʻlardi. Saodat ayaning bu yerda: “Men emas, boʻri tuqqan” deyishida ham
zimdan shu ma’no koʻzlangan. Ya’ni, aslida, oʻsha kun tugʻilgan boʻri
bolalarining qatorida inson farzandi emas, boʻri zurriyodi boʻlib Boʻrixon ham
tugʻilgan edi.
Demak, koʻrinib turibdiki, qadimiy inonch namunalarini badiiiy asarlar
tarkibida qoʻllash orqali oʻquvchining badiiy didi yana-da oʻsadi. Asarni oʻqish
davomida keltirilgan e’tiborni tortuvchi unsurlar, gʻayritabiiy hodisalar insonni
fikrlashga, oʻylashga undaydi. Buni chamandagi gullarning hididan mast boʻlib
yurganingizda toʻsindan koʻzga koʻringan kapalakka oʻxshatish mumkin. Xuddi
shunday, badiiy asar mutolaasida voqealar rivoji, peyzaj tasviri, oshiqlar holati,
ba’zan nafratlantiradigan nuqtalarni oʻqiyotganingizda muallif berib
ketayotgan notabiiy ma’lumotlar xotirangizda tez saqlanadi. Chunki inson
psixologiyasi shundayki, u oʻzi uchun gʻayriodatiy hisoblanganlarini boshqa
ma’lumotlardan koʻra tezroq xotiraga saqlaydi. Badiiy asarlarda uchraydigan
qadimiy inonch bilan bogʻliq rivoyatlar, ertaklar, afsonalarni shu noodatiy
ma’lumotlar qatoriga qoʻshish oʻrinli. Aytganimizdek, insonlar uchun noodatiy
narsalar doim qiziq boʻlgan, ular bilan bogʻliq turli inonchlar yaratishgan.
oʻtgan vaqt davomida ishonilib kelingan inonchlar oʻz-oʻzidan e’tiqodga
aylangan. Zamon tezkorligi sababli ularning ba’zilari unutiladi. Lekin shu esdan
chiqarilganlar xoh badiiy asar, xoh ilmiy asar tarkibida oʻz oʻrnida qoʻllanilsa, u
oʻqirmanni oʻziga jalb etishi muqarrar. Tabiiyki, bu holat oʻz navbatida asar
qiymatini yanada oshirish yoʻlida oʻz hissasini qoʻshadi.
594
Xullas, Ota-bobolarimiz tomonidan ishonilgan barcha e’tiqodlar xoh
ilmiy asosga ega boʻlishi, xoh boʻlmasligidan qat’i nazar, bu bizning
boyligimizdir. Bu boylikni biz kelasi avlodga ham bekam-u koʻst qilib yetkazish
yoʻlida doimo izlanishda boʻlishimiz shart.
Do'stlaringiz bilan baham: |