Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Key words : devon, genre, ghazal, rubai, qita, muxammas, musaddas. 

 

  

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

578 

Alisher Navoiy – jahon miqyosidagi shaxs, yuksak ijodi bilan she’riyat 

mulkining  sultoni  maqomiga  koʻtarila olgan bebaho iste’dod  egasi,  inson 

qalbining  shodlig-u  quvonchi,  g‘am-g‘ussalari,  hayot  va  ezgulik  falsafasini 

haddi a’losiga yetkazib tarannum etgan buyuk soʻz san’atkoridirki, bu yanglig‘, 

ham ijod, ham fazilatda benazir zotlar dunyo madaniyati tarixida kamdan kam 

uchraydi.  Oʻz  umri  davomida  koʻrgan koʻplab  yaxshilik  va  yomonliklar, 

zamondoshlaridan tortgan adovatlar faoliyatining koʻpi temuriylar saltanatida 

tinchlik,  farovonlik  barqaror  boʻlishi,  madaniyat  gullab  yashnashiga 

sarflanganiga qaramasdan, bu fidoyi zot har jihatdan hayratlanarli ulkan ijodiy 

meros  qoldirgan.  Bu  buyuk  taraqqiyparvar  inson  oʻzi  yashagan  davrdanoq 

“Xitodan Xuroson”gacha boʻlgan hududda istiqomat qilayotgan she’rsevar ellar, 

xususan, ,,turk ulusi’’ qalbiga purma’no nazmiy yaratmalari, nasrda ijod etilgan 

badiiy,  ilohiy-irfoniy,  tarixiy-ma’naviy  va  ilmiy  asarlari  bilan  ma’rifat 

shu’lalarini olib kirdi. Alisher Navoiy yirik soʻz san’atkori sifatida turkiy badiiy 

ijodni ham ma’nolar va ham shakliy jilolar nuqtai nazaridan jahoniy mavqega 

koʻtardi. Alisher Navoiyning merosi yuksak bir tog‘ga oʻxshaydi [1. 5-bet]. Ulug’ 

shoirning  oʻz  ijodidan  faxrlangan  holda  bildirgan  quyidagi  fikrlari  asrlar 

davomida  oʻz  isbotini  topib  kelmoqda:  “Umidim  uldur  va  xayolimg‘a  andoq 

kelurkim, soʻzum martabasi avjdin quyi inmagay va bu tartibim kavkabasi a’lo 

darajadan  oʻzga  yerni  beganmagay”[2.  508-bet].  Alisher  Navoiyning 

ummondek teran, kamalakdek rang-barang asarlarida, uning nodir shaxsiyati 

timsolida “Hayotning ma’nosi nima, komil inson qanday boʻlishi kerak?” degan 

azaliy  savolga  keng  miqyosdagi  falsafiy  javob  oʻzining  mujassam  ifodasini 

topgan. Alisher Navoiyning deyarli barcha asarlarida uning shaxsi, ijodkorligi, 

ijtimoiy-irfoniy  faoliyati  haqida  ma’lumat  beriladi”  [3.43-bet].  Bu  jihatdan, 

ayniqsa,  Alisher  Navoiy  she’riyati-oʻzbek  mumtoz  adabiyoti  xazinasiga 

qoʻshilgan  qiyossiz  noyob  durdonadir.  Ulug‘  shoir  she’riy  merosida  oʻziga 

qadar  yaratilgan  Sharq  mumtoz  adabiyoti  an’analarini  davom  ettiribgina 

qolmay,  yangi  badiiy  timsollarga  murojaat  etish  orqali  mutafakkirona 

---

 

579 

qarashlarini  ifodalash  bilan  ularning  mavzular  koʻlamini  boyitdi,  inson 

ruhiyatining murakkab qirralarini san’atkorona tasvirlashga erishdi. 

Binobarin,  Alisher  Navoiy  qalami  hadya  etgan  barcha  asarlar  bugungi 

kunda  oʻtmishdan  bir  sado,  ulkan  va  tabarruk  tarbiya  maktabi  hisoblanadi. 

Alisher  Navoiy  ilk  devoni  “Badoye  ul-bidoya”ga  yozgan  “Debocha”sidayoq 

adabiyot tarbiya vositasi ekanligiga urg‘u berar ekan, har qanday badiiy asar 

ma’rifiy  fikrlar  va  pand-nasihatdan  ayro  boʻlmasligini  qayd  etib,  jumladan, 

shunday yozadi: “Devon topilg‘aykim, anda ma’rifatomuz bir g‘azal topilmag‘ay 

va g‘azal boʻlg‘aykim, anda ma’vizatangiz bir bayt boʻlmag‘ay. Mundoq devon 

bitilsa, xud asru behuda zahmat va zoye mashaqqat tortilg‘on boʻlgay” [4.21-

bet].  

Ulug‘ allomaning turkiy tildagi majmuasi boʻlmish “Xazoyin ul-maoniy” 

mumtoz adabiyotimiz xazinasidagi jozibali she’riyatning eng yuksak choʻqqisi 

sanaladi.  Shoir  uni  toʻrt  devon  shaklida  tuzadi.  Shoir  oʻzbek  tilida  yozgan 

deyarli barcha she’rlarini toʻrt devonga ajratadi va ularning har birini inson 

umrining  muayyan  fasliga  mos  keladigan  bir  nom  bilan  ataydi.  Undan  oʻrin 

olgan  g‘azallarda  tarannum  etilgan  ezgu  g‘oyalar,  yuksak  insoniy  tuyg‘ular, 

ilohiy-irfoniy  mavzular  ma’naviyatimiz,  dunyoqarashimiz  va  kundalik 

hayotimizda beqiyos ahamiyatga ega. 

Olim H.Sulaymonovning izlanishlari shuni koʻrsatadiki, Navoiy ”Xazoyin 

ul-maoniy”  kulliyotini  tuzish  ustida  bir  necha  yil  tinimsiz  mehnat  qilgan  va 

1498-  yildagina  uni  hozirgi  holatda  toʻliq  yakunlagan  [5.43-bet].  Navoiy 

kulliyot devonlarini oʻzaro mustahkam bog‘liq holda va qat’iy mutanosiblikda 

tuzadiki,  ularga  keyinchalik  birorta  g‘azal  kiritish  yoki  devonlar  tarkibidan 

birorta  g‘azalni  tushirib  qoldirish  va  hattoki  ichki  oʻrinni almashtirish ham 

mumkin boʻlmagan. 

“Xazoyin  ul-maoniy’’  kulliyotining  ichki  tuzilishi  jihatidan  nihoyatda 

mustahkam  tarzda  tartib  berilganligini  shundan  tasavvur  qilish  mumkinki, 

Alisher  Navoiy  undagi  toʻrt  devonning  har  biriga  teng  miqdorda  650  tadan 

g‘azal  joylashtirganligidagina  emas,  balki  shu  bilan  birga,  shu  g‘azallarning 

---

 

580 

qofiyalanish  tartibiga  koʻra  ham  har  bir  devonda  oʻzaro  teng  va  qat’iy 

mutanosib boʻlishiga e’tibor qaratilgan. 

“Xazoyin ul-maoniy” kulliyoti turkiy she’riyatning gultoji boʻlib, jami 16 

lirik janrni oʻz ichiga oladi. Bu she’riy janrlar har bir devonga muayyan tartib 

bilan joylashtirilgan va bu janrlarga oid she’rlarning umumiy soni 3132 taga 

teng. Ushbu kulliyot debocha, 2600 ta g‘azal, 210 ta qit’a,133 ta ruboiy, 86 ta 

fard, 52 ta muammo, 10 ta lug‘z, 13 ta tuyuq, 10 ta muxammas, 5 ta musaddas, 

4 ta tarjiband, 4 ta mustazod, 1 tadan musamman, tarkibband, masnaviy, qasida 

va soqiynomadan iborat. Har bir devonga 650 tadan g‘azal kiritilgan [6.48-bet]. 

 “Xazoyin ul-maoniy” lirik kulliyotining tarkibiga kirgan birinchi devon 

“G‘aroyib us-sig‘ar”dir. Shoir bu devonining nomlanishi haqida shunday yozadi: 

“…avvalg‘i  devonnikim,  tufuliyat  bahori  g‘unchasining  ajib  gullari  va  sig‘ar 

gulzorining bog‘chasining g‘arib chechaklari bila orasta boʻlub erdi, “G‘aroyib 

us-sig‘ar”  deyildi.  Shoirning  oʻzi  ta’kidlaganidek,  bu  devonga  “Bolalik 

ajoyibotlari”deb  nom  berildi.  “G‘aroyib  us-sig‘ar”ga  yetti-sakkizdan  yigirma 

yoshgacha boʻlgan davr ichida yozgan she’rlari kiritilgan. Devonlarga she’rlar 

taqsimlanishining  nisbiy  ekanligi  inobatga  olinsa,  devonga shoir hayotining 

keyingi davrlarida yaratilgan she’rlar ham kirganligi oydinlashadi. 

 Devonga “Xazoyin ul-maoniy”da ifoda etilgan lirik turning 16 janridan 8 

janriga oid 840 ta she’r kiritilgan. Ular: 650 ta g‘azal, 133 ta ruboiy, 50 ta qit’a, 

3 ta muxammas, 1 ta musaddas , 1 ta masnaviy, 1 ta tarji’band, 1ta mustazoddan 

iboratdir [7.49-bet]. 

“G‘aroyib  us-sig‘ar”  dagi  she’rlarning  asosiy  qismini  g‘azallar  tashkil 

qiladi. 

Navoiy ushbu devondagi g‘azallarni alif harfining ofatlarining ibtidosi, be 

harfi  balolarining  bidoyati,  pe  harfi  parivashlariniung  parvozi,  te  harfi 

torojgarlarining tamoshosi, se harfi samin gavharlarining samarasi, jim harfi 

jamilalarining  jilvasi,  chim  harfi  chobuklarining  chehragushoyligi,  he  harfi 

haromiylari husnoroyligi, xe harfi xoʻblarining xiromi, dol harfi diloromlarining 

davroni, zol harfining zaviyu hayotlarining zufununligi, re harfi ra’nolarining 

---

 

581 

rustoxezi, ze harfi zebolarining ziynati, sin harfi siyminbarlarining savdosi, shin 

harfi shoʻxlarining  shamoyili,  sod  harfi  sanamlarining  siyti,  zod  harfi 

zamironboʻylarining  ziyosi,  te  harfi  tannozlarining  tarovati,  ze  harfi 

zariflarining  zuhuri,  ayn  harfi  iyorlarining  alomati,  g‘ayn  harfi  g‘izolarining 

g‘avg‘osi, fe harfi fitnalarining fusuni, qof harfi qiyomatlarining qironi, kof harfi 

kofirlarining kamoli, lom harfi lubatlarining latoyifi, mim harfi mahbublarining 

malohati, nun harfi nozaninlarining nozi, vov harfining valohiyatafzolarining 

vaqoyiu,  he  harfi  humoyunvashlarining  halokangizlig‘lari,  lom  alif 

lolaruxlarining  lobasi,  yo  harfi  yag‘moyilarining  yuz  koʻrinishlari nomlari 

ostida birlashtirdi. 

Devondagi g‘azallarning baytlar soni ham turlicha, ya’ni, 2 ta 5 baytli, 1 

ta 6 baytli, 434 ta 7 baytli, 30 ta 8 baytli, 163 ta 9 baytli, 8 ta 10 baytli, 11 ta 11 

baytli, 

1 ta 13 baytli g‘azallardan iborat.  

G‘azallar ichida 5 ta “Aro” radifli g‘azal 

Ey alifdek qomating mayli buzilg‘an jon aro, 

Ganji husnung javhari bu xotiri vayron aro [3.39-bet]. 

 

Kimki koʻrsamushki nob ul sunbuli serob aro, 

Bir qaro tufrog‘degaykim tushti mushki nob aro [3.41-bet]. 

 

Zavraq ichra ul quyosh sayr aylamas Jayhun aro, 

Axtari sa’de hilol ichra kezar gardun aro [3.42-bet]. 

 

Ming zaxm urdi xanjari ishqing bu tan aro, 

Bu tanni hajr tashladiyuz ming tikan aro [3.42-bet]. 

 

Ikki barmog‘ birla tuttum ta’lin ul ruxsor aro, 

Oʻylakim bulbul tutar gul yafrog‘in minqor aro [3.43-bet]. 

Bundan tashqari, 4 ta “Manga” radifli g‘azal 

---

 

582 

Vahki, ishqing zohir etsam vahm erur oʻlmak manga, 

Goh nihon tutsam dag‘ijon xavfidur beshak manga [3.32-bet]. 

 

Garchi hajringdin erur yuz g‘am-u ozor manga, 

G‘am emas vaslingga ummid agar bor manga [3.33-bet]. 

 

Ul malohat ganji hajrida buzug‘ maskan manga, 

Oʻyladurkim, jondin ayru yuz yaralig‘ tan manga [3.34-bet]. 

 

Shahr biro y furqatidin bayt ul-ahzondur manga, 

Bir guli ra’no g‘amidin bog‘ zindondur manga [3.35-bet]. 

 

Xuddi shunday, devonda 3 ta “Ango” radifli g‘azal mavjud. Ushbu devon 

tahlili davomida bu silsilani uzoq davom ettirish mumkin, albatta. Shoirning 

asosiy  katta  qism  g‘azallari  yaxlit  tuyg‘u  ohangiga  qurilgan.  Shuning  uchun 

ularda fikriy izchillik bor. Shuni aytib oʻtish kerakki, 7-8 yoshdan 20 yoshgacha 

boʻlgan davr, ya’ni umrning navbahori qismida shoir faqatgina shu yoshgacha 

boʻlgan  she’rlarini  emas,  balki  umrining  boshqa  fasllariga  oid  boʻlgan 

she’rlardan ham ushbu devoniga kiritadi. Bunday holat “Xazoyin ul-maoniy” 

majmuasining boshqa devonlarida ham uchraydi.  

“G‘aroyib us-sig‘ar” devonida ruboiylar ham alohida oʻrin tutadi. Ruboiy–

arabcha “toʻrtlik”–ikki baytdan iborat mustaqil she’r hisoblanadi. 

Navoiygacha  turkiy  adabiyotda  ruboiyning  ilk  namunalarini  koʻproq 

toʻrtliklar koʻrinishida (maxsus ruboiy vaznida emas) yaratilgan boʻlsa, shoir 

turkiy  tildagi  ana  shu  xalq  og‘zaki  ijodi  va  yozma  adabiyot  hamda  fors 

ruboiynavislari tajribalariga tayanib, mukammal ruboiylar yaratdi.  

Shoir  devon  debochasining  oʻzidayoq  30  ta  ruboiydan  foydalangan. 

Devonga jami 133 ta ruboiy muayyan turkum holida kiritilgan. Tartiblangan 

ruboiylar  mazmunida  ham  muayyan  izchillik  kuzatiladi.  Dastlab  hamd 

---

 

583 

ruboiylar,  keyin  munojat  ruhidagi,  undan  keyin  na’t  mazmunidagi  ruboiylar 

keladi. “G‘aroyib us-sig‘ar” devonining 266 baytini ruboiy tashkil qiladi. 

Noʻsh aylar emish qadahni jonona toʻla, 

Soqiy, manga tut jomi harifona toʻla. 

Quy, gar xud erur sipehr paymona toʻla, 

Har nechaki, xoli etsam, et yona toʻla [3.725-bet]. 

Devonda  qit’aning  ham  oʻziga  xos  oʻrni  bor.  Devonda  son  jihatidan 

ruboiydan keyingi oʻrinni qit’a egallaydi. “Xazoyin ul-maoniy’’ kulliyotining 210 

ta  qit’asidan  50  tasi  shu  devonga  kiritilgan.  Qit’a-arabcha  “parcha’,  “boʻlak’’, 

“qism’’-2  baytdan  bir  necha  baytgacha  hajmda  boʻlgan,  faqat  juft  misralari 

qofiyalanadigan she’r shaklidir. Navoiyga qadar turkiy adabiyotda bu janrga 

oid namunalar juda kam uchraydi. Navoiyning qit’alari ushbu janr taraqqiyoti 

uchun muhim ahamiyat kasb etdi. 

Shaho, el javhari jonin chiqarding, Javohir hirsidin bedod etib fosh.  

Chu oʻlgungdur ne osig‘ toʻkmak oni Mazoring uzra andoqkim,ushoq 

tosh [3.717-bet]. 

Alisher Navoiy qit’alarining aksariyati axloq masalalari bilan bog‘langan. 

Shoir  qit’alarida  didaktik  g‘oyalar  ochiq-oydin  emas,  balki  chuqur  badiiy 

ehtiros  bilan,  haqqoniy  obrazlar  orqali  ifoda  etiladi.  Bunday  pand-nasihat 

ruhidagi  baytlarni  “G‘aroyib  us-sig‘ar”  devonidagi  10-qit’ada  kuzatishimiz 

mumkin: 

Kamol et kasbkim olam uyidin, 

Sanga farz oʻlmag‘ay g‘amnok chiqmoq. 

Jahondin notamon oʻtmoq biaynih, 

Erur hammomdin nopok chiqmoq [3.710-bet]. 

Shoirning devonidan oʻrin olgan “Ul bobdakim, husn qushi ashk donasi 

bila  sayd  boʻlmasu  jon  rishtasi  bila  giriftori  qayd”  nomli  37-qit’asidagi  lirik 

qahramon  esa  bir  malomatiy  qiyofasida  koʻzga  tashlanadi  va  fosiqlikning 

ildizini “oʻzini yaxshi koʻrgazmoq” da deb biladi: 

Oʻzni buki yaxshi koʻrguzurmen, 

---

 

584 

Billahki, menga kaliso hayf. 

Lekin gar inju sochsa kishi dona oʻrnig‘a, 

Tovusni qachon qilur oʻrgamchi domi sayd [3.718-bet]. 

Alisher  Navoiy  boshqa  janrlar  bilan  bir  qatorda  qit’a  yozishga  ham 

alohida e’tibor berib, ularda oʻzining shoirlik mahoratini namoyish etgan. Bu 

qit’alarning koʻpi tarixiy voqea-hodisa va shaxslarga, shoir hasbi holi va ijodi 

bilan bog‘liqligi jihatidan ham tarixiy hamda badiiy qimmatga egadirlar.  

“G‘aroyib  us-sig‘ar”dagi  she’rlar  Alisher  Navoiyning  janrlardan 

foydalanish  imkoniyatining  baland  boʻlganligini  namoyish  qiladi.  Jumladan, 

shoir lirik asarlarda juda kam qoʻllaniladigan masnaviy shakliga ham murojaat 

qiladi. Masnaviy-arabcha “ikkilik” ma’nosini bildirib, har bandi ikki misradan 

tarkib  topuvchi  she’r  tizimidir.  Devondagi  masnaviy  “Xazoyin  ul-maoniy”da 

yagona  sanalgan.  148  baytdan  iborat  Hasan  Ardasherga  bitilgan  maktubdir. 

Ushbu masnaviy an’anaviy kirish boblari-hamd, na’t, maktub qaratilgan shaxs 

vasfi hamda hasbi hol vositasida shoirning ijtimoiy hayot voqealari tasviriga 

izchil va tadrijiy ravishda oʻtishi bilan davom etadi. 

Devonga  “Xazoyin  ul-maoniy”  kulliyotining  toʻrtta  tarjibandidan biri 

kiritilgan.  Tarjiband  janrning  turkiy  tildagi  dastlabki  mukammal  namunasi 

Alisher Navoiy nomi bilan bog‘liq. Har bandi 10 baytdan tashkil topgan: 

Xarobat aro kirdim oshufta hol, 

May istarga ilgimda sing’an safol. 

bayti bilan yakunlanuvchi, falsafiy mazmundagi oʻn bandlik she’rda shoir olam 

va  odam,  tiriklikning  mazmun-mohiyati  bilan  aloqador  fikr-mulohazalarini 

tarjiband talablari doirasida ifodalagan. 

“G‘aroyib  us-sig‘ar”ga  3  ta  muxammas  kiritilgan.  Ana  shu  3 

muxammasning  “Halqai  zulfungda  koʻnglum  boʻlg‘ali  g‘am  mahrami…”  deb 

boshlanuvchisi  Lutfiyga  taxmis  hisoblanadi.  Ma’lumki,  g‘azalga  muxammas 

bog‘lash  Sharq  mumtoz  adabiyotida  keng  odat  tusiga  kirgan.  Chunonchi, 

Navoiy  ham  oʻzining  mashur  “Oqibat”  radifli  g‘azaliga  “G‘aroyib  us-sig‘ar” 

---

 

585 

devonida  “Ohkim,  tarki  muhabbat  qildi  jonon  oqibat…”  deb  boshlangan 

muxammasini bog‘lagan: 

Ohkim, tarki muhabbat qildi jonon oqibat,  

Boʻldum ushbu g‘ussadin rasvoi davron oqibat, 

Qolmadi maxfiy g‘amim el ichra pinhon oqibat, 

Yoshurun dardimni zohir qildi afg‘on oqibat, 

Asrag‘an sirrimni yoydi seli mujgon oqibat.  

Mazkur muxammas toʻqqiz baytdan iborat boʻlib, radifdagi “oqibat” soʻzi 

muxammasning faqat shakliy jihatdan yaxlitligini ta’minlab qolmaydi. Chunki 

ana shu “oqibat” turli savollar va ularga javoblarni ham yuzaga keltiradi.  

“G‘aroyib  us-sig‘ar”  devoniga  kiritilgan  janrlardan  yana  biri 

musaddasdir. Navoiyning quyidagi musaddasida olti misra oʻzaro qofiyalanib, 

keyingi bandlarning oxirgi bir misrasi ham ularga ohangdosh boʻlib kelgan: 

Subhidam maxmurluqtin tortibon dared sare, 

Azmi dayr ettimki, ichgayman sabuhiy sog‘are, 

Chiqti soʻgar toʻldurub kofirvashe mahpaykare, 

Naqdi din olib ichimga maydin ozare, 

Vahki bdinim kishvarin tarosh qildi kofare, 

Kufr eliga homi-yu din ahlig‘a yag‘mogare. 

Qolaversa, ,,Xazoyin ul-maoniy’’dagi toʻrtta mustazodning biri “G‘aroyib 

us-sig‘ar”dan  oʻrin  olgan.  Devondagi  Olloh  hamdiga  bag‘ishlangan  mashhur 

orifona mustazod shunday boshlanadi: 

Ey husnunga zarroti jahon ichar tajallo, mazhar sanga ashyo, 

Sen lutf bila kavn-u makon ichra muvalli, olam sanga mavlo [3.57-bet]. 

Dastlabki  misralardan  sezilib  turibdiki,  bu  mustazodda  Navoiyning 

irfoniy  fikrlari  ifodalangan.  Xalq  she’riyati  zamirida  yuzaga  kelgan  bu  janr 

haqida Navoiy “Mezon ul-avzon”asarida turkiy xalqlar she’riyatiga xos she’riy 

shakllardan ekanligini va maxsus vaznda bitilishi hamda oʻziga xos tuzilishga 

ega  ekanligi  ta’kidlangan.  Bu  devonga  ,,Xazoyin  ul-maoniy’’dagi  toʻrtta 

tarji’bandning biri kiritilgan. 

---

 

586 

“Ketur soqiy, ul mayki subhi alast” 

misrasi bilan boshlanuvchi ushbu tarji’band tasavvufiy-falsafiy mavzuda. Unda 

oʻzligini  va  shu  orqali  Ollohni  izlayotgan,  dunyo  tartibotini,  undagi  sir-u 

sinoatlarni anglashga intilayotgan solikning ruhiyati aks ettirilgan.  

Xarobat aro kirdim oshuftahol, 

May istarga ilgimda sing‘an safol. 

Shunday  qilib,  “G‘aroyib  us-sig‘ar”  devoni  nafaqat  Alisher  Navoiyning 

devon tartiblashdagi mahoratini koʻrsatadigan manba, balki turkiy she’riyatda 

devon  tuzishning  goʻzal  namunasi  ekanligi  bilan  ham  ahamiyatlidir.  Ayni 

shunday  jihatlari  tufayli  Navoiyning  lirik  merosini  tubida  mislsiz  javohirlar, 

dur-u marvaridlar yashiringan ummonga qiyoslashimiz mumkin. Zero, Navoiy 

asarlari faxrimiz, g‘ururimiz, tinimsiz oʻrganishimiz kerak boʻlgan ma’naviyat 

xazinasidir.