Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Key words: “Sadoi Fargona”, genres, Jadid literature, literary materials, manzuma, fel'eton.  

 

“G‘azetaning nashridan maqsadimiz, albatta, tijorat emas, balki xalqimizg‘a 

qoʻlimizdan kelgan qadar xizmat etmakdir... Dardimiz bir, kasalimiz ham bir. Davo 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

474 

va darmonimiz ham birdir. Bas, ondog‘ boʻlsa, ey himmatlik birodarlar! Chiqinglar 

maydong‘a,  yozayluk,  oʻquyluk.  Chunki  dardlarimizning  davoi  shifosi  yolg‘iz 

oʻqumoq va yozmoqdur. Takror deymanki, birodarlar! Yozayluk! Oʻquyluk!” – bu 

soʻzlarni “Sadoi Farg‘ona” gazetasining ta’sischisi Obidjon Mahmudov gazetaning 

ilk sonida vatandoshlariga qarata aytgan edi.[1. 1-bet] 

Milliy  adabiy  merosni  ilk  manbalar  asosida  har  tomonlama  chuqur 

oʻrganish,  undan  jamiyat  ma’naviyatini  yuksaltirish  yoʻlida  foydalanish  bugun 

matnshunoslik uchun har qachongidan ham dolzarb vazifalardan biriga aylandi. 

Matnlarni tanqidiy oʻrganish, ularni tiklash, izohlash va sharhlash, tabdil va tahrir 

qilish – matnshunoslikning muhim masalalaridandir.  

“Sadoi  Farg‘ona”  –  oʻzbek  madaniyati  tarixida  yorqin  iz  qoldirgan 

gazetalardan  biridir.  Gazeta  idorasi  iste’dodli  va  yosh  qalamkashlar  ijodiga 

hamisha  katta  e’tibor  bilan  qaragan,  balki  shu  narsa  tufaylidir  gazeta  barcha 

yoshdagi  adiblarning  sevimli  minbari  sifatida  shuhrat  qozongan.  Nafaqat 

Farg‘ona, balki umuman Turkiston xalqi ham aynan shu nashr orqali turkistonlik 

taniqli  adiblarning  ijod  namunalari  bilan  tanishib  borgan.  Ularning  ilmu 

ma’rifatga chorlovchi she’r, hikoya, maqola va fel’etonlari gazetaning xalq orasida 

katta shuhrat qozonishiga sabab boʻlgan. 

“Sadoi  Farg‘ona”  gazetasida  “Matbuot”,  ”Yangi  asarlar”  rukni  ostida 

Istambul, Qozon, Astraxan va boshqa joylarda chop etilgan davriy matbuotga va 

turli asar va  darsliklarga  taqrizlar  berilgan  hamda  gazeta  mushtariylariga 

tanishtirib  borilgan.  Gazeta  sahifalarida  adabiyotshunoslikning  turli  janrlariga 

mansub ijod namunalari muntazam yoritib borilgan. 

“Sadoi  Farg‘ona”  gazetasining  1914-yil  10-aprel(26  jumodil  avval 

1332)dagi 2-sonida idoradan “Ochiq maktub” (Ulamoi karam hazratlarina) e’lon 

qilingan va maqola soʻngida ushbu misralar keltirilgan. Bu abyot orqali ularning 

maqsad va maslaklari bayon qilingan: 

Jahong‘a muntashar oʻlsun hoyi Farg‘ona, 

Zamon qulog‘i eshitsun nidoi Farg‘ona… 

Shikasta xotir-u majruh oʻlan koʻngullarg‘a, 

---

 

475 

Eshitgan ahli desunlar davoi Farg‘ona... 

Bilig‘ sa‘y ila ilmu hunar taraddud etib, 

Qilurda ma‘rifat hosil rizoi Farg‘ona… 

Jahon quloqig‘a zavq ila yetsun ovoza, 

Xoʻqand gazetasi nomi “Sadoi Farg‘ona”.[2. 3-bet] 

“Sadoi  Farg‘ona”  Farg‘ona  oʻlkasidagi  ilk  milliy  nashr  boʻlganligi bois 

ijodkorlarimiz,  millatdoshlarimiz  dilida  cheksiz  quvonch  joʻsh  urdi.  Shu  bois 

gazeta idorasiga koʻp sonli tabriklar, minnatdorchilik maktublari kela boshladi. 

Shoirlarimiz esa istak va tilaklarini she‘rlarida aks ettirgan. Gazetaning dastlabki 

sonlarida  Ibrat  va  boshqa  ijodkorlarning  tabrik  mazmunidagi  she’rlarini 

uchratamiz.  Jumladan,  Hamza  “Umid”,  Is’hoqxon  Toʻra  Ibrat  “Tabrik 

Namangondin”, Tavallo Toshkandiy “Abyot”, Said Ahmad Vasliy esa “Shukrona va 

tabrik”  nomdagi  she’rlari bilan ushbu nashrning 1-sonini samimiy qutlab, uning 

Farg‘ona  ahlini  ma’rifat  chashmalaridan  bahramand  etishiga  katta  umid 

bildirgan.  Choʻlpon  gazetaning  ilk  soni  chiqqan  kunni  “milliy  bayram”  deya 

izohlaydi. 

Tavallo  “Sadoi  Farg‘ona”  va  “Sadoi  Turkiston”  kabi  gazetalarning 

maydonga kelishini koʻpdan orziqib kutganligini bayon etadi: 

Orifi budur, jami yorona, 

Xoh oshno va xoh begona. 

Yurur erdim yoʻliga koʻzni tikib, 

Chiqdi ikki “Sado” bu maydona. 

Shoir she’rning davomida shunday yozadi: 

Oʻltururdim xayol koʻchasida, 

Poʻchtadin berdilar ikki dona. 

Biri nomi “Sadoi Turkiston”, 

Biri budur: “Sadoi Farg‘ona” 

Tavallo bu ikki gazetani goʻyoki oyu quyoshga qiyos qilib, “shakar guftor”, 

“hazor doston”ga oʻxshatadi: 

Bu ikini birisi chun xurshid, 

---

 

476 

Biri oʻxshab chu mohi tabona. 

Yo biri toʻtiyu shakar guftor, 

Biri oʻxshar hazor dostona. 

Shoir g‘aflatda yurgan kishilarga qarata, bu ikki gazetalarni  oʻqib, g‘aflat 

botqog‘ini tark etishlariga umid qiladi. Gazetaning ilk soni haftaning juma kuni 

chiqqaniga ham e’tibor qaratib, Turonga “obi rahmat” yog‘ilganligini bayon etadi:  

G‘aflat jahl ketsalar shoyad, 

Solsalar koʻzni ahli Farg‘ona. 

Qildi serob juma kun hammani: 

“Obi rahmat yog‘ib bu Turona”. 

Tavalloning  quyidagi  satrlarini  oʻqib,  butun  Turon  ahli  bu  ikki  gazetaga 

katta  qiziqish  bilan  qaraganligini  koʻramiz.  Kishilarning  toʻplanishib,  gazetani 

qoʻlma-qoʻl qilib oʻqishganini tasvirlab ularni parvonaga qiyos qiladi: 

Deb oʻqub shod oʻlub hamma ahboba, 

Yugurib rastalarda har yona.  

Toʻflashib oʻrtag‘a g‘azetni qoʻyub, 

Aylanurdi misoli parvona. 

Men bularni koʻrub sevingandin, 

Hamd aytdim janob Subhon(g‘)a. 

Tavallo  bu  gazetga  darhol  obuna  boʻlganligini,  gazeta  tahririyatiga 

salomnoma  ham  yozganligini  ta’kidlab,  she’rning  davomida  shunday  satrlarni 

bitadi: 

Xatni yozdim blanka orqasiga, 

Ham salom koʻndurub muhibona. 

Adresim: Toʻlagan Xoʻjamyorov, 

Koʻp Tavallo qilib bu e’lona.[5. 1-bet] 

“Sadoi  Farg‘ona”ning  nashr  etilishi  faqatgina  vodiy  ahlini  emas,  butun 

turkistonliklarning quvonchiga sabab boʻldi. Shulardan biri – Said Ahmad Vasliy 

forsiy  tilda  bitilgan“Shukrona  va  tabrik”  degan  she’ri  orqali  yangi  gazetani 

muborakbod qildi: 

---

 

477 

Ey Xudo, deh baqoi Farg‘ona, 

Ravnaqi kun atoyi Farg‘ona. 

Baske, Farg‘ona ma’dane ilmast, 

Dile man mubtaloi Farg‘ona.[3. 2-bet] 

Tarjimasi: 

Ey Xudo, boqiylik ber Farg‘onaga, 

Har kuniga kamolot ber Farg‘onaga. 

Farg‘onadir ilm-fan ma’dani, 

Mening dilim mubtalo Farg‘onaga. 

“Sadoi  Farg‘ona”  gazetasining  nashr  etila  boshlashiga  bag‘ishlangan  bu 

she’rlarning  har  birida  gazetaning  ilm  va  ma’rifat  ravnaqi,  halqning  ma’naviy 

kamoloti yoʻlida  samarali  ishlar  qilajagiga  ishonch  tuyg‘usi  balqib  turadi. 

Yuqorida  keltirilgan  she’rning  tili,  oʻsha  davr  nuqtai  nazaridan  qaraganimizda, 

g‘oyat sodda, ravon va tushunarli. Shuning uchun ham bu she’rlarni oʻsha yillarda 

kitobxonlar katta qiziqish, ishtiyoq va tashnalik bilan oʻqishgan. 

“Sadoi  Farg‘ona”  sahifalarida  yoshlarni  ilmu-ma‘rifatga  chorlovchi 

adabiyot materiallari ham talaygina. Masalan shoir Tavallo “Yoshlardan bir iltijo” 

she‘rida shunday yozadi: 

Yoshlar bu kun bilingiz, himmat, g‘ayrat qilingiz, 

Maktab sori yuringiz, oʻtmasun oy yilingiz. 

Koʻchada yurib bekor-ki, bedona, kaklik boqarki,  

Chiqishib samovarga, oʻtmasun oy yilingiz 

Yuqoridagi  satrlardan  koʻrinib  turibdi-ki,  ijodkorning  ifoda  uslibi  sodda, 

xalqona tilda yozilgan. Gazeta auditoriyasi asosan, oddiy ishchilardan iborat xalq 

ekanligi inobatga  olinib, ijodkorlar ana shunday sodda uslublardan foydalanib, 

xalqona tilda yozgan boʻlsa ajabmas. She’rda yoshlarga murojaat, da’vat ruhi aks 

etgan, ya’ni yoshlardan bu kun vaqtni samovarlarda yurib, bekorchi yumushlar 

bilan zoye ketkazmasliklarini soʻraydi. Yoshlarni maktab sari chorlab, ilm olishga 

undaydi.  

---

 

478 

Tavallo  yoshlarga  nasihat  qila  turib,  Yevropadagi  holat  bilan  taqosslab 

shunday yozadi: 

Sizlarni Yovrupoda yurgazmayur piyoda, 

Koʻkrak ochiq yoqada, oʻtmasun oy yilingiz... 

Tavallo xalqqa, ayniqsa yoshlarga kelajakka intilib yashash, bu uchun koʻp 

harakat  qilish  lozimligini  uqtiradi.  Umrni  arzimagan  yumushlar  bilan  bekor 

oʻtkazib yubormaslikka ishora qilib:  

Qorovulchilik hunarmi, hech narsa yil unarmi, 

Qulog‘inga soʻz kirarmi, oʻtmasun oy yilingiz..., deya nasihat qiladi. 

Koʻzlarni endi yoshlang, pivo, aroqni tashlang, 

Yoshlarni yoʻlga boshlang, oʻtmasun oy yilingiz. 

Olamda sizmu tanho, koʻz bormu yoki a’mo, 

Budur sizga “Tavallo”, oʻtmasun oy yilingiz.[6. 3-bet] 

Yuqoridagi  satrlardan  ijodkorning  mudroq  qalblar  uyg‘oning,  yomon 

illatlarni tark etib, boshqalarga ham oʻrnak boʻling, sizlarni boshqalardan ortiq 

yeringiz yoʻq, deya nola chekayotganligini anglash qiyin emas. 

Sayyoh  Darvesh  imzosi  bilan  berilgan  “Maqolai  manzuma”da  ham  ilm-

ma‘rifatni targ‘ib etish, usuli jadid maktablarini ochish haqida soʻz boradi. Xalqni 

taraqqiyotga chorlab, kamchiligu nuqsonlarni ayovsiz fosh etadi: 

Qachon biz uyg‘onurmiz vo darig‘o xobi g‘aflatdin,  

Qachon bosh qutarurmiz bu jaholat, bu muzlatdin. 

Makotabu madorisda ilmning vor faqat ismi, 

Asarda qolmag‘on bunlarda fandin, ilmu hikmatdin. 

Oʻqur tolib madorisda yigirma yoki oʻttuz yil, 

Chiqarmas bir natija yo vujud bir buncha mehnatdin.[4. 1-bet] 

Yuqoridagi  satrlarda  muallif    eskicha  usul  (hijo  usuli)  maktablarining 

samara  bermasligidan,  aksincha,  ilmu  toliblarning yigirma-oʻttiz  yillab  umri 

befoyda  ketayotganidan  afsuslanadi.  Muallifning  ham  boshqa  jadidlar  qatori 

yangi maktab tarafdori ekanligini koʻrishimiz mumkin.  

---

 

479 

Gazetaning  jami  123  ta  soni  chiqqan  (1914  yil  3  aprel-1915  yil  6  iyun). 

Ushbu  gazeta  4  sahifadan  iborat  boʻlib,  yuqorida  ta’kidlaganimizdek  Obidjon 

Mahmudovning  Qoʻqon  shahridagi  bosmaxonasida  Ashurali  Zohiriy 

muharrirligida  haftada  3  marotaba  chop  etilgan.  Gazetada  asosan  quyidagi 

ruknlarni koʻramiz:  “Idora  xabarlari”,  “Idoraga  maktub”,  “Idoradan  javoblar”, 

“E’lonlar”,  “Xoʻqand  xabarlari”,  “Telegraf  xabarlari”,  “Turkiston  va  Farg‘ona 

xabarlari”, “Doxili xabarlar”, “Abyot”, “Xoriji xabarlar”... 

Xullas, Ibrat, Hamza,  Tavallo va Vasliy kabi shoirlar “Sadoi Farg‘ona”ning 

vodiy  aholisi  ijtimoiy  ongi  va  madaniy  saviyasining  oshishi,  ilm-ma’rifatga 

munosabatining keskin oʻzgarishida katta ahamiyatga ega ekanligini sezdilar va 

oʻz asarlari  bilan  shu jarayonda faol ishtirok etdi.