Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Kalitsoʻzlar:lirika, g‘azal, tarje’band, may, timsol.  

 

Annotation. In this article , the leading symbols in Alisher Navoi's poem are analysed. 

The  role  and function of the  image  of  May in  Navoi's  work  is  analyzed in the  example  of 

ghazals. Their meaning is revealed through analysis. 

Keywords: lyrics, ghazal, tarjeband, may, emblem. 

 

 

Sharq  she’riyati  tuyg‘ularning  yorqinligi,  tasvirning  xilma-xilligi  va 

mavzu koʻlamining kengligi bilan ajralib turadi. Mumtoz she’riyatda ma’lum bir 

mavzu  yuzaga  kelishi,  avvalo,  xalqning  ijtimoiy-maishiy  turmush  tarzi, 

ma’naviy  dunyosi  va  diniy  e’tiqodiga  bog‘liq  boʻlgan.  Shunday  ekan,  biz  fikr 

yuritmoqchi boʻlgan may obrazining ham tarixiy ildizi turk xalqining an’ana va 

urf-odatlariga borib taqaladi. Oddiy uzumdan tayyorlanib, doʻstlar davrasiga 

koʻtarinki  kayfiyat  olib  kiruvchi  ichimlik  keyinchalik  tasavvufiy  timsolga 

koʻchadi va she’riyatdagi yetakchi obrazga aylanadi. Bu kabi timsollardan oʻz 

ijodida mohirona foydalanish shoirlarning yuksak iste’dodini namoyon qiladi. 

Jumladan,  oʻz  g‘azallarida sharobni vahtad mayi, ishq  sharobi, ilohiy fayz  va 

quvonch  timsoliga  koʻtargan  shoirlardan  biri  Hazrat  Navoiydir.  Turkiy 

xalqlarning  sevimli  shoiri,  buyuk  mutafakkir  Alisher  Navoiyni  ma‘rifat 

osmonining  quyoshiga  qiyos  etish  mumkin.  Saxiy  quyosh  oʻzining  beminnat 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

468 

nurlari  bilan  zaminni  yoritgani,  oʻt-oʻlan  undirib,  nozik  nihollarni  ulkan 

daraxtga  aylanishiga  koʻmaklashgani  singari  Hazrat  Navoiyning  irfon 

nurlaridan bahramand boʻlgan kishining ham qalbi yorishib, fikri teranlashadi, 

ruhiyatidagi  ojizlik  kuch-qudratga  aylana  boradi.  Buning  sababi  esa  buyuk 

shoirning  ijodi  muqaddas  Qur’oni  Karim  bilan  toʻyinganidir.  Shuning  uchun 

ham, “Alisher Navoiy she’rlari turkiy, forsiy va arabiy soʻzlarning koʻpligi bilan 

emas,  diniy-tasavvufiy timsol-tushunchalarga  boyligi  bilan  oʻziga  xos 

murakkablik  kasb  etadi.  Islom  ta’limoti  va  tasavvuf  asoslaridan  bexabar 

oʻquvchining ularni tushunishi qiyin”[1, 232-bet]. Masalan, Navoiy asarlarida 

qoʻllanilgan “may”, “boda”, “chog‘ir”, “ sharob”, “qadah”, “mayfurish”, “soqiy”, 

“mug‘bacha” kabi obrazlarga e’tibor beraylik. Biz bilamizki, Islom dinida mast 

qiluvchi ichimliklar man qilingan. Shu bois Navoiyning ba’zi asarlarida undan 

tiyilishga chorlov ham uchraydi: 

May ichib toatni favt etmangki, ul oʻt tobidin, 

Necha boqsam, bahra holo dog‘i xirmondur manga 

Ushbu  baytda  shoir  may  ichib  toat-ibodatingizni  kuydirmang,  oʻsha 

oʻtning  haroratidan  qancha  izlasam  ham  halovat  yoʻq  menga  deya  oʻzga 

kishilarni oʻz yoʻllaridan og‘ishmaslikka undaydi. Shunday boʻlishiga qaramay, 

shoir targ‘ib etgan asosiy mayxoʻrlik va mastlik ramziy ma’nodadir. Tasavvuf 

ta’limotida may-ilohiy ishq va irfon, qadah esa koʻngil ramzidir. Shunday ekan, 

Navoiy  qoʻlidagi  may toʻldirilgan  qadah  ilohiy  ishq  quyilgan  qalbidan  darak 

beradi”. Mayxona-shavq-u zavq va ilohiy ma’rifat toʻlib-toshgan komil inson-

orifning botiniy dunyosi va Ruhi mutlaq manbaidir” [2, 132-bet], soqiy esa piri 

murshid: 

Soqiyo, may tutki, hajr anduhidin men telbani  

Forig‘ etkan sog‘ar-u paymona boʻldi oqibat 

Yuqoridagi  baytda  ham  shoir  soqiyga,  ya’ni  piriga  murojat  qilib,  may 

bergin, men telbani ayriliq azobidan oxir-oqibat may solingan sog‘arlar forig‘ 

etdi deydi. Qalb pokligiga va illohiy ishqqa intilishni Hazrat Navoiyning barcha 

janrdagi asarlarida koʻrish mumkin. Masalan: 

---

 

469