Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Key words:“Chig‘atoy  gurungi”,  literature,  research,  Turkic  peoples,  creative, 

periodization. 

 

 

Fitrat  ijod  etgan  XX  asr  boshlaridagi  davr  muhiti  boshqa  davrlardan 

muayyan  xususiyatlari  bilan  farq  qilgan.  Bu  farqlardavrning  murakkabligi, 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

445 

siyosiy-ijtimoiy  tuzimdagi  muommolar  oʻsha  davrda  xilma-xil  fikrlarning 

mujassam boʻlganida koʻrishimiz mumkin. Davrning umumiy ruhini va ilmiy-

adabiy estetikasini ham ana shunday xilma-xil va oʻzaro zid qarashlar tashkil 

etganligini anglashimiz mumkin.  

20-yillarning boshlarida Fitrat tomonidan tuzilgan “Chig‘atoy gurungi” 

davrning  eng  yirik  ilmiy  yangiliklaridan  biri  boʻlgan.  Uning  “faol  a’zolari: 

Qayum  Ramazonov,  Shorasul  Zunnun,  Elbek,  Shokirjon  Rashimiy,  G‘ulom 

Zafariy,  Mirmullo  Shermushammedov,  G‘ozi  Yunus,  Chulpon,  Botu,  Sanjar 

Siddiqov,  Mannon  Ramziy,  Uyg‘ur  kabilar  boʻlgan”.  “Chig‘atoy  gurungi”da 

asosan  til  va  imlo  masalalariga  e’tibor  qaratilgan  boʻlsa  ham,  mumtoz 

merosimizni  sistemali tadqiq etish, ularni  toʻplab nashr ettirish ishlari bilan 

ham shug‘ullandi.[1.97-bet] 

Adabiy  usul  va  vazn  masallarini  oʻrgangan.  Barmoq  vaznining  turkiy 

adabiyot tarixida tutgan oʻrni va kelajakdagi imkoniyatlari xususidagi nazariy 

ma’lumotlar keltirilgan salmog‘li tadqiqotlar yozilgan. 

Oʻsha  davrda  “Chig‘atoy  gurungi”  a’zolaridan  tashqari  ham  koʻplab 

ijodkorlar  adabiyotshunsolik  masalalari  bilan  shug‘ullanganlar.  Bular, 

Abdurahmon  Sa’diy,  Vadud  Mahmud,  Otajon  Hoshim,  Miyonbuzruk  Solihov, 

Laziz  Azizzoda,  Hoji  Muyin,  Olim  Sharafiddinov  kabilarning  faoliyatlar 

yuritishganlar. Davr ilmiy ilmiy-adabiy  muhitini  tashkil  etgan  olimlar 

adabiyotshunoslikning  turli  xil  muammolarini  hal  qilishga  qaratilgan 

maqolalari, asarlarida yondashuvlarida farq bor boʻlgan.  

Fitrat yashagan davr ilmiy-adabiy muhitini faqat ijtimoiy shart-sharoit 

emas,  balki  negizida  ichki  “men”  boʻlgan  individual  qarashlar  ham  tashkil 

etgan,  deyish  mumkin.  XX  asr  boshlari  ilmiy-adabiy  muhitining  eng  yirik 

vakillaridan  biri  Fitrat  ediki,  bu  jihat  uning  ijodini  psixologik  va  estetik 

aspektlarda chuqurroq oʻrganishni taqazo etadi.[2.13-bet] 

Fitrat  ijodi  bilan  chuqur  tadqiqotlar  olib  borgan  olimimizning  bu 

fikrlaridan  koʻrinib  turibdiki,  Fitrat  ijodini  oʻrganish  jarayonida  uning  ijod 

namunlari hisoblangan tadqiqot namunlarini sinchiklab oʻrganish kerakligini, 

---

 

446 

oʻsha davr adabiyotshunsoligi rivojida katta ahamiyat kasb etgan asarlaridagi 

yozuvchi  kechinmalarini,  davr  muhitining  ijod  mahsuliga  ta’sirlarini  ham 

chuqurroq ahamiyat qilib oʻrganish lozimligini anglaymiz. 

XX asr 20-yillar ilmiy-adabiy muhitining eng yirik vakillaridan biri Fitrat 

boʻlganligi uchun ham uning adabiy jarayondagi faoliyatini oʻrganish adabiyot 

rivojidagi ta’sirini bilish ahamiyatlidir. 

Fitrat  oʻz  davrining  eng  yetuk  koʻzga  koʻringan shaxslaridan  boʻlgan. 

Vadud Mahmud, Abdurahmon Sa’diy kabi maslakdoshlarining u haqida yatgan 

fikrlari  ham  isbotlaydi.  Bundan  tashqari  nafaqat  Turkiston,  balki  G‘arb 

mamlakatlarida  ham  e’borida  boʻlgan.  Bu  haqida  prof.  B.qosimov  shunday 

yozgan:  “Uning  aqlu  zakovatini  Kavkaz  va  Volga  boʻyidagi  hamkasblarigina 

emas, Moskva, Leningraddagi sharqshunoslar ham yuksak qadrlaganlar. 1924 

yilda  u  Moskvada  Sharq  tillari  institutida  dars  bergan,  professor  bilgan. 

Afg‘oniston,  Eron,  Turkiya  ilmiy-adabiy  doiralarida  sham  uning  mavqe-

martabasi baland edi”. [3.69-bet] 

Fitrat  aruz  vaznini  turkiy  adabiyotga  muvofiqlashtirishga,  barmoq 

vaznini oʻzbek adabiyotining yetakchi vazni darajasiga koʻtarishga, adabiy tilni 

forscha-arabcha soʻzlardan tozalashga haraqkat qilgan. 20-yillar boshida uning 

tomonidan “Chig‘atoy gurungi” tashkilotining tuzilishiga ham shu ta’sir natijasi 

boʻlgan. 

1924  yildan  keyin  Fitrat  siyosat  maydonidan  chetlashgan,  ilmiy 

ishlarining  asosida  siyosiy  bir  maqsad,  ya’ni  millat  manfaati  yotganini 

koʻrishimiz mumkin. Olimning qatag’on qilinishidan oldin (1936) nashr etilgan 

“Aruz  shaqida”  asarida  ham  millatparvarlik  pozitsiyasi  saqlanib  qolgan,  bu 

Fitrat ichki “men”ida ayni xususiyatlarning yetakchi oʻrin tutganidan dalolat 

beradi.  

 

Fitrat  an’anaviy  Sharq,  turk,  tatar,  rus  va  Ovropo 

adabiyotshunosligidan  bilim  va  tajribalarini  ham  oʻrgangan. Ularni esa 

olimning barcha tadqiqotlarida foydalangan desak adashmaymiz.  

---

 

447 

Fitrat  badiiy  adabiyotning  mohiyati  toʻg‘risida  aytadi;  ijodkor-shaxs 

soʻzlarni shunday tuzsinki, u har bir kishiga estetik zavq bera olsin (“qonini 

qaynatsin,  singirlarini  oʻynatsin”),  shu  bilan  birga  ongini  yuksaltirsin 

(“miyasini  titratsin,  sezgisini  qoʻzg‘atsin”).  Tom  ma’nodagi  adabiyotning 

mohiyati shudir. Ijodkor ham shundagina iz nomiga munosib boʻla oladi.  

 

Olimning  oʻsha  davr  ijodkorlarining  oldiga  qoʻygan,  ijod 

mahsulining qiymatini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadigan talablarida 

juda  ham  falsafiy  ham  teran  fikrlariga  binoan  yozilgan  asargina  haqiqiy 

ma’nodagi ta’sir eta oladigan asar boʻlishiga shubha yoʻq. Adabiy jarayonda ijod 

qilyotgan  har  bir  ijodkor  teran  anglab,  adabiyotshunoslikdagi  manu  shu 

mohiyatni anglagan holda ijodiy faoliyat yuritsa albatta oʻquvchi qalbini zabt 

eta oladi. 

 

Fitratning she’riat haqida bildirgan fikrlari ham ancha mohiyati 

chuqur fikrlardir, she’r boʻlishi uchun shaklning oʻzigina kifoya qilmaydi. Ya’ni 

u shaklga tushsa-yu, muxlisiga estetik ta’sir oʻtkaza olmasa,u she’r emas, nazm 

parchasidir”.  “Adabiyot  qoidalari”  kitobining  shu  oʻrnida  Soʻfi  Olloyorning 

“Yozildi  turki  til  birla  maktub...”,  deb  boshlanuvchi  olti  misrasi  bilan 

Choʻlponning “Kleopatra” nomli bir asarini qiyoslab Soʻfi Olloyor she’ri “she’r 

emas bir nazm parchasidir” degan xulosaga kelgan. 

 

Mustaqillik  yillarida  Fitrat  ijodini  oʻrganish  bilan shug‘ullangan 

F.f.d.prof.,  Uzoq  Joʻraqulov,  Fitratning  bu  fikriga  qoʻshimcha  qilib;  Fitrat 

she’rning  istilohiy  mohiyati  va  janr  xusiyatini  aniqlashga  asosiy  e’tiborini 

qaratgan.”Adabiyot  qoidalari”  kitobidagi  ushbu  boʻlimning  “She’r”  deb 

nomalanishidan  ham  buni  anglash  mumkinki,  Fitratning  Soʻfi  Olloyordan 

olingan misralarini “she’r emas, bir nazm parchasi” deya baholashi uning shoir 

ijodiga  noholis  munosabatini  bildirmaydi.  Balki  uning  zukko  she’rshunos 

ekanidan dalolat beradi. 20-yillarda hatto, bugungi kunda ham sharq qanday 

qofiyali  she’rlarni  she’r  deyish  rasmga  kirgani  ma’lum.  Voqean,  olimning 

yuqoridagi fikrlari aynan shunday noaniqliklarga nuqta qoʻyish uchun aytilgan 

edi.  

---

 

448 

Ushbu  masalaga  Fitrat  boshqa  asarlarida  ham  toʻxtalgan.  Fitratning 

nuqtai  nazaricha,  adabiyotni  halokatga  olib  boaradigan,  oʻldiradigan  narsa 

“taqliddir”. Bu insonlarning har bir ishda oʻzlaridan yuqoriroqlarga bemaqsad 

“ergashuvchilardan  kelib  chiqadi”.  Taqlid  yana  “son  sanoqsiz  shoirlar 

yetishtirgan  davrningda  hech  bir  yangilik koʻrsatmasligi”  ga  olib  keladi. 

Choʻlpon ham butun mumtoz adabiyotni “bir xil” deb nomlaganda mana shu 

tanqidchilikni koʻzda tutgan.[2.25-bet] 

 

Fitrat  ijodini  oʻrganish  jarayonida  uning  adabiyotning  har  bir 

yoʻnalishi boʻyicha yuksak darajadagi ilm egasi ekanligini koʻrishimiz mumkin. 

Yuqoridagi fikrlardan ham koʻrinib turibdiki Fitrat ijodini oʻrgangan, har bir 

tadqiqotchi  uning  naqadar  tengsiz  adabiyotshunos  ekanligini  anglashi 

tabiiydir. 

XX  asr  boshlarida  barcha  turkiy  xalqlar  oʻz  adabiyotlarini  oʻrganish, 

uning  tarixiy  ildizlarini  topish  va  uning  oqibatida  milliy  adabiyotni 

shakllantirishga harakat qilishgan. Bu jarayon Volga boʻyi tatarlarida juda jadal 

kechgan va natijada 3 jildlik “Tatar adabiyoti tarixi” yaratilgan. Oʻsha davrda 

ayni jarayon Oʻzbekistonda  ham  kun  tartibiga  chiqqan  va  oʻzbek  milliy 

adabiyotini  davrlashtirish  muammosini  birinchilardan  boʻlib  hal  qilishni 

Abdurauf  Fitrat  boshlab  bergan.  Uning  1920-yilning  oʻrtalarida  yaratilgan 

“Oʻzbek adabiyoti namunalari” va “Eski turk adabiyoti namunalari” majmualari 

oʻzbek adabiyotini davrlashtirish borasidagi ilk qadamlar sifatida baholangan. 

Fitrat  oʻzbek  adabiyotini  davrlashtirishga  ham  alohida  e’tibor, 

Temuriylar davri chig‘atoy adabiyoti va XVI asr oʻzbek adabiyotini ikki qarama-

qarshi  qutb  sifatida  baholaydi.  Temuriylar  davridagi  oʻzbek  adabiyotining 

yuksak darajasiga shubha yoʻq.  

Fitrat  XVI  asrdan  keyingi  oʻzbek  adabiyotini  alohida  bosqich  sifatida 

qarab, bu davrdagi adabiyotning ortga ketishiga asosiy sabab sifatida tarixiy-

siyosiy va iqtisodiy  jarayonlarni  asos  qilib  oladi.[5.11-bet]  Nasimxon 

Rahmonovning, bunday xulosaga kelishi fitartning quyidagi fikrlaridan kelib 

chiqqanligidan dalolat beradi. 

---

 

449 

 U bu davr adabiyotini tahlil qilib, tanazzulning sabablarini quyidagicha 

tushuntirib beradi:  “Oʻrta  Osiyo  savdo  sarmoyasi  tushgan,  Oʻrta  Osiyoda 

iqtisodiy hayot yemirila boshlagan edi. Adabiyotning, umuman san’atning shul 

izdan yurib, kun sayin tusha borishi tabiiy edi.[6.56-bet] 

Fitratning qarashicha biz ham aytishimiz mumkinki, olim adabiyotning 

yemirilishida  asosiy  omil  iqtisodiy  tanazzul  ekanligi,  undan  keyin  esa  ichki 

urushlar,  kelishmovchiliklar  hokimyiat  uchun  kurush  ,  iqtisodiy  jarayonni 

izdan  chiqishiga  olib  keladi,  natijada  esa  oddiy  hayotni  izdan  chiqishiga, 

tartibsizlikka olib keladi. 

Fitratning qarashicha, iqtisodiy tanazzul adabiyot tanazzulining birinchi 

omilidir.  Ikkinchidan,  Fitratning  fikricha  oʻzaro  ichki  urushlar  va  hokimiyat 

uchun kurash madaniy hayotning izdan chiqishiga olib keldi. XVI asr oxiriga 

kelib  “mamalakatda  adabiyotning,  umuman,  nafis  san’atning  taraqqiysiga, 

oʻsiviga maydon qolmadi. Bir koʻp san’atkorlar, shoirlar, olimlar Xindistonda 

Bobur Mirzo tomonidan qurilgan moʻg‘ul hukumatning poytaxtiga hijrat qila 

boshladilar.  Oʻrta  Osiyoda  qolgan  shoirlar  esa,  saroydan  himoya koʻra 

olmag‘ach, omma orasidan oʻquchilar ta’min etishga kirishdilar. Shuning uchun 

saroyning  muhtasham  takallufli,  bezakli  uslubini  tashlab,  omma  uslibiga 

yaqinlashuvga tirishdilar. Bu davr oʻzbek adabiyotining san’atga tuban tushgan 

davri boʻlib, 19-asrning boshlarig‘acha davom qildi. [3.58-bet] 

Adabiyotning,  umuman,  san’atning  shul  izdan  yurub,  kun  sayin  tusha 

borishi  tabiiy  edi.  Fitratning  qarashicha,  iqtisodiy  tanazzul  adabiyot 

tanazzulining  birinchi  omilidir.  Ikkinchidan,  Fitratning  fikricha  oʻzaro  ichki 

urushlar va hokimiyat uchun kurash madaniy hayotning izdan chiqishiga olib 

keldi.  XVI  asr  oxiriga  kelib  “mamalakatda  adabiyotning,  umuman,  nafis 

san’atning  taraqqiysiga,  oʻsivuga  maydon  qolmadi.  Bir  koʻp  san’atkorlar, 

shoirlar,  olimlar  Xindistonda  Bobur  Mirzo  tomonidan  qurilgan  moʻg‘ul 

hukumatning poytaxtiga hijrat qila boshladilar. Oʻrta Osiyoda qolgan shoirlar 

esa,  saroydan  himoya  koʻra  olmag‘ach,  omma  orasidan  oʻquchilar  ta’min 

etishga  kirishdilar.  Shuning  uchun  saroyning  muhtasham  takallufli,  bezakli 

---

 

450 

uslubini  tashlab,  omma  uslubiga  yaqinlashuvga  tirishdilar.  Bu  davr  oʻzbek 

adabiyotining san’atga tuban tushgan davri boʻlib, 19-asrning boshlarig‘acha 

davom  qildi.  Fitrat  XVI  asrdan  keyingi  oʻzbek  adabiyotining  eng  koʻzga 

koʻrinarlik  xususiyati  sifatida  adabiyotga  oʻg‘uz  turkchasining  ta’sirini 

koʻrsatadi.  

Adabiyotimiz tarixini davrlashtirish masalasi bugungi kungacha toʻla hal 

boʻlgan  masala  emas.  Adabiyotni  davrlashtirishga  dastlabki  urunishlar  20-

yillarning ikkinchi yarmidan boshlangan. Birinchi boʻlib bu masalani Abdurauf 

Fitrat  boshlab  bergan.  Fitratning  “Oʻzbek  adabiyoti  namunalari”  asarida  oʻz 

yechimini  topgan.  Undan  keyinroq,  Olim  Sharafiddinov,  Miyon  Buzruk  kabi 

olimlar hal qilishga uringan. 

Fitrat  tasavvuf  adabiyotidamizda  ham  salmoqli  tadqiqotlarni  olib 

borgan.  XX  asrning  boshlarida  olim  adabiyot  tarixchisi  sifatida  “Yassaviy 

davri”deb  qaralgan  X-XII  asrlar  adabiyoti  bilan  ham  jiddiy  shug‘ullangan, 

somoniylar,  qoraxoniylar,  va  g‘aznaviylar  kabi  ilk  turk  islom  davlatlarida 

e’tibor  topgan  Mahmud  Qoshg‘ariy,  Adib  Ahmad  Yugnakiy,Yusuf  Xos  Hojib 

haqida  oʻzbek  adabiyotshunoslari  ichida  birinchilardan  boʻlib  maqolalar 

yozgan.  Bu  maqolalarida  ilk  turk  dostonchilarining  asarlarini  tahlil  etgan, 

ularda tasavvufiy holatlarni ham aks etganini koʻrishimiz mumkin.[4.45-bet]  

Bundan 

tashqari 

oʻzbek 

adabiyotshunosligi 

tarixida 

ilk 

adabiyotshunoslikka  oid  majmua  sanalgan  “Oʻzbek  adabiyoti  namunalari”ni 

yaratgan.  Bu  asarida  oʻzbek  adabiyotini  tarixidan  boshlab  oʻraginib  oʻzbek 

adabiyotini davrlashtirgan ilk olimdir. 

Xullas,  Fitrat  adabiy-nazariy  qarashlari  iz  davridagi  eng  ilg‘or  qarash 

shisoblanadi. U oldinga surgan fikrlarning jahon adabiyotshunosligida mavjud 

fikrlar  bilan  mos  kelishi,  ya’ni  umumestetik  talablarga  javob  berishi  bunga 

dalildir. Fitratdan keyin yozilgan ishlarga ham uning koʻpgina fikrlari asos qilib 

olinganki, buni aksariyat fitratshunoslar e’tirof etadilar.  

---

 

451 

Mustaqillik yillarida ham bir qator tadqiqotchilarimiz oʻzbek adabiyotini 

davrlashtirishgan.  Ularning  davrlashtirishida  Fitratning  davrlashtirishga  oid 

qarashlarining qilingan qoʻshimchalarni koʻrishimiz mumkin. 

Nasimxon Rahmonov, Natan Mallaev, Vohid Abdullaev, G‘ulom Karimov, 

Vohid  Zohidov,  Bahodir  Sarimsoqov,  A.Samoylovich,  Hamidulla  Boltaboev 

kabilar yaratgan ilmiy  tadqiqotlarida  oʻrtaga  tashlandi.  Nomi  zikr  etilgan 

adabiyotshunoslarning ishlarida ma'lum tamoyillarga asoslangan holda oʻzbek 

adabiyotini qadimdan hozirga qadar tadrijiy rivojini davrlashtirish masalalari 

koʻrib chiqilgan. Ushbu tadqiqotlarda koʻp asrli oʻzbek adabiyotining toʻla yaxlit 

va sistemalashgan manzarasini koʻrish mumkin.