Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

 

 

 

 

 

 

---

 

391 

 

ID-020-30-A035 

Nurjahon Qayumberdiyeva 

Oʻzbek filologiyasi fakulteti 3-kurs talabasi 

 

“OʻTKAN KUNLAR”DAGI SHE’RLAR BADIIYATI 

 

Annotatsiya.  Mazkur  maqolada  romanchiligimiz  asoschisi  Abdulla  Qodiriyning 

mustaqil she’rlari va nasriy asarlarida keltirilganshe’rlar xakida fikr yuritiladi. "Utkan kunlar" 

romanidagi she’rlar talqini keltirilgan. Asardagi misralar muallifning goyaviy-badiiy maqsadi 

bilan uyg‘unligi yoritilgan. 

Kalit soʻzlar: ruhiyat, mustaqil she’r, ijodiy kamolot, she’riyat muhri, shoirlik yorlig‘i. 

 

Annotation: In this article discusses the poems founder of Uzbek novelism Abdulla 

Qodiri.  Reflects  his  independent  poems  and  poems  in  prose  works.  Interpretation  of  the 

poems in the novel "Days gone by" is given. The verses quoted in the play illuminated by the 

author's ideological purpose.  

Keywords: psyche, independent poem, creative maturity, the seal of poetry, poetry 

label. 

 

 

Nosirlik va shoirlik Abdulla Qodiriy ijodida bir-birini toʻldirgan. Ikkinchi 

yoʻnalishdagi ijodi haqida kam gapiriladi. Bunga sabab she’rlarining romanlari 

soyasida qolganligidir, balki. 

Romanlaridagi  g‘oyalarning  quyilish  oʻzanini  izlasak,  shubhasiz, 

she’rlariga  duch  kelamiz.  Nazmidan  boshlangan  bu  jilg‘alar  nasrida  daryoga 

aylangan boʻlsa,  ajabmas.  Birinchi  she’ri  “Ahvolimiz”da  na  adab,  na  fandan 

boxabar, g‘aflatda yotgan xalq ahvoli haqida gap ketsa, “Millatimga bir qaror” 

she’rida  taraqqiyotdan  uzoqlikning  yagona  sababi  ilmsizlik  degan  xulosani 

beradi.  Toʻng‘ich  romani  “Oʻtkan  kunlar”da  bu  mavzularning  kengaygan 

tasvirini, sabab-oqibatlarini koʻramiz.  

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

392 

Adabiyotshunos Sobir MirvalievQodiriy she’rlarini xarakteriga koʻra ikki 

toifaga ajratadi: mustaqil she’rlari va nasriy asarlari ichida keltirilgan she’rlar. 

S. Mirvaliev mustaqil she’rlaridan koʻra nasriy asarda qoʻllanilganlarining son 

jihatidan  ham,  sifat  jihatidan  ham  ustunligini  ta’kidlaydi  [9].  Bu  kaftday 

ravshan,  albatta.  Chunki  romanlarida  qoʻllanilgan  she’rlar  adib  ijodining 

kamolotga erishgan pallasida yozilgan.  

“Oʻtkan  kunlar”  romanida  besh  oʻrinda  she’r  keltiriladi  (yaxlit  she’r 

boʻlmasa-da,  qofiya  va  shaklga  solingan  misralar).  Qodiriyga  zamondosh, 

suhbatdosh  boʻlgan  shoir  G‘ayratiyning  yozishicha  [10],  Kumushning 

qabrtoshiga  adib  birinchi  Fuzuliydan  ikki  bayt  yozadi.  Asarni  tugatganidan 

soʻng  “Mushtum”dagi  hamkasblari  oʻqib  chiqib,  hamma  she’rlar  oʻziniki 

boʻlgani  ma’qulligini  aytgan.  Keyin  oʻzi  toʻrtlik  yozgan.  Shu  ma’lumotga 

tayansak, romanda keltirilgan barchashe’rlar muallifning oʻziga tegishli.  

Birinchi she’r “Qizlar majlisi”da Gulsin va Xonimbibi tomonidan aytilgan. 

Lekin  Kumush  ruhiyatiga  koʻzgu  tutadi.  Uni  shunday  holatda  kuzatamiz: 

ustidagi  sarpolarini  muborak  qiluvchilarga  eshitilar-eshitilmas  “qutlug”  deb 

qoʻyadi, xuddiki armon kiyimini qutlug‘ qilayotganday. Koʻngliga chiroq yoqsa 

yorishmaydigan siniq bir holatda, jism daraxtidan qushday uchib ketgan ruhi 

yetib boʻlmas manzillarga intilayotgan bir paytda: 

 Oʻrtoqlarim, qoʻlga olsam torimni, 

 Beixtiyor yodlaydirman yorimni [7.30-bet]. 

ijrosi oʻylariga til bitib bergandek “bir seskanadi”. Baytdan baytga sirli 

oʻy fosh boʻlib boradi: 

Bir koʻrinib yag‘mo qilgan koʻnglimni 

Qaytib yana koʻralmadim norimni![7.31-bet]. 

Endi dardlar koʻzlariga oqib kela boshlaydi. Oʻtkinchi boʻlgan xayoldan 

ilinj axtaradi: 

 Agar koʻrsam edi yana yorimni 

Bag‘ishlardim hama yoʻq-u borimni.[7.31-bet]. 

---

 

393 

Hali umidi sobit. Yana koʻrganida balki hozirgidek koʻzyoshlariga suzib 

oʻtirmagan boʻlar edi. Shu lahzada yana bir oʻy chaqnaydi:  

 Bilurmikin, bilmasmikin u zolim, 

 Kunlar-tunlar tortqan oh-u zorimni.[7.31-bet]. 

Basharti  oʻzi  “hama  yoʻq-u  bori”ni  bag‘ishlaganda  ham  “u  zolim”  ohu 

zorlarini  bilarmidi,  yoʻqmi…  Umid  choʻg‘lari sekin-sekin  kulga  aylanmoqda. 

Ishongisi kelmay endi oʻrtoqlariga najot murojaati: 

Chindan ayting, oʻrtoqlarim, menga siz 

Qayta boshdan koʻramanmi yorimni?![7.31-bet]. 

Hammasi  xayolligini  oʻrtoqlari  ham  tasdiqladi  goʻyo,  endi  taskin 

qolmadi: 

Ketdi toqat, ketdi sabrim… ketdilar… 

Sindirarman urib yerga torimni! [7.32-bet]. 

Kitobxon ilk tanishgandagi Kumushning betobligidan to shu kungacha 

hech  kim  bilmagan  dardi,  yig‘lashlarining  siri  shu  yerda  ochiladi.  Nimadir 

boʻlgani, oʻz-oʻzidan bunchalik yig‘lamagani anglashiladi. Lekin hali “sirli ariq 

boʻyi”  noma’lum.  Muallif  she’r  orqali  Kumush  ruhiyatidagi  “kutilmagan 

baxt"gacha boʻlgan silsilalar bilan tanishtiradi.  

Keyingi  qoʻshiq  Otabek  bilan  tabiat  safariga  chiqqan  hamrohi  Ali 

tomonidan  kuylanadi.  Marg‘ilondan  qaytgan  “xayrihoh  qotil”  Otabekning 

borishini  ham  bilmay,  kelguvchini  kutib  kunlari  qorong‘ulikka  choʻkayotgan 

holati aks etadi: 

Koʻzlarim yoʻl ustida, kelmadi yor, 

Ushbu keng dunyo koʻzimga boʻldi tor. 

Qay qaroqchi oldi yorimning yoʻlin,  

Mundagi baxtsiz yigit yoʻl uzra zor[7.164-bet]. 

Sodda  tuzilishidan  aytish  mumkinki,  ijrochining  oʻsha  paytdagi  tabiat 

chiroyidan  joʻshgan  ilhomi  natijasi.  Bu  Otabekka  oʻz  kechinmalarini  aytib 

berayotgan edi. Entikkan koʻyi takrorlab qoʻyadi: “koʻzlarim yoʻl ustida kelmadi 

yor,  qay  qaroqchi  oldi  yorimning  yoʻlin…”  Uning  shubhasi  endi  faqat  yoʻl 

---

 

394 

toʻsajak  “qaroqchilar”da  edi.  Diydor  yoʻllarida  qaroqchi-buzg‘unchilardan 

boshqa toʻsiq qolmaganday tuyulardi unga. 

Keyingi  keltirilgan  qofiyali  misralar  Otabekning  shu  qora  kunlariga 

xotima boʻlgan Kumushbibining maktubdagi soʻzlari:  

Erta-indin koʻzimga yoʻl koʻrinur, 

Yoʻl bosishliq koʻngilga bir umr koʻrinur [7.172-bet]. 

Maktub soʻngida keltirilgan bu misralardan muallifning ikkita maqsadi 

ayon boʻladi: birinchisi Kumushning maktub bayonida aytib oʻtilmagan kelish 

vaqti  boʻlsa,  ikkinchisi  erta-indingi  yoʻl ham koʻziga  bir  umrdek  uzun 

koʻrinayotgani. Ikkilik maktub mazmunini toʻldirishga xizmat qilgan.  

Qoʻqonliklar qirg‘inidan soʻng Toshkand qoʻrg‘onidan shunday qoʻshiq 

eshitiladi: 

Zamoning zamon boʻlsin – yor, 

Azizbeging omon boʻlsin – yor,  

Dardiga darmon topmay – doʻst, 

Normating yonib oʻlsin – yor[7.45-bet]. 

Bu paytda qardosh boʻlgan ikki yurt oʻzaro hasad va nizo havosidan nafas 

olmoqda  edilar.  Birisining  azasini  boshqasi  toʻy  qilib  qarshilaganligi 

kuylanyapti.  Birinchi,  ikkinchi  va  toʻrtinchi  misralar  oxirida  “yor”  soʻzlari 

takrorlanib, xursandchilik ohangini bergan. Uchinchi misradagi “doʻst”i boʻlgan 

Normatga oʻlim tilashi ijro bilan berilmoqda. Bu qardosh Toshkand va Qoʻqon 

oʻrtasida oʻsha paytdagi qirpichoqlikning she’rdagi bir lavhasi.  

Oxirgi she’r Kumush qabrtoshidagi bitiklar: 

Ayo charx, etding ortuq jabr bunyod, 

Koʻzim yoshlig‘, tilimda qoldi faryod. 

Hayotim lolazoridin ayurding, 

Yoqib jonim, kulim kokka sovurding[7.210-bet]. 

Misralar Kumushning soʻnggi soʻzlaridek tuyuladi. Hayoti lolazor tavsifi 

bilan  berilgan.  Lolazorning  umri  qisqa,  u  endi  ochilib  koʻz  quvnatganida 

toʻkilishga mahkum boʻlgan latif manzara. Kumushga qiyoslanishining ramzi 

---

 

395 

shunda. Yana bir tomoni bu misralar Otabekning tilidan aytilganda ham oʻrinli. 

Kumushning oʻlimidan keyin Otabek koʻnglidan nima oʻtganligi soʻzda bayon 

qilinmay, holatini qabr yonida “koʻz yoshisi bilan tuproqni loy qila ber”ganidan 

his qilamiz. Ayanchli ishqqa bag‘ishlangan marsiya bu!  

Akademik Naim Karimov shunday yozadi: “Bu toshbitikda faqat musibat 

alamida qovrilgan insonning faryodigina yemas, ulkan va haqiqiy she’riyatning 

muhri ham tovlanib turibdi. Abdulla Qodiriy shu satrlarning oʻzi bilanoq buyuk 

shoir  yorlig‘ini  olishi  mumkin”  [11].  A.Qodiriy  adabiyotimizda  ham  adiblik, 

ham shoirlik ham publitsistlik, tarjimonlik yorlig‘lari boʻlgan faxrli adibimizdir.