Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

 

Annotation: This article provides a brief overview of the sociological interpretations 

of  the  works  of  Uzbek  literature  by  Oybek,  the  poet,  publisher,  translator,  critic  and 

academician. In particular, in the works of Oybek, he briefly touched on the historical period, 

folk  spirit,  artistic  realities,  harmonious  aspects  of  life  realism  and  the  power  of  word 

formation. 

Keywords:  historical  period,  folk  spirit,  artistic  reality,  life  reality,  sociological 

interpretation, artistic image, biographical method, artistic skills. 

 

 

Asrlar  davomida  adabiyot  insoniyat  bilan  birga  yashadi.  Uning  orzu-

umidlari,  his-tuyg‘ulari,  qiyinchiliklar,  ijtimoiy-siyosiy munosabatlar – 

hammasi  unda  aks  etdi,  odamlar  dardiga  malham  boʻldi,  ularni  ezgulik  sari 

yetakladi. 

Adabiy  hodisalarning  oʻziga  xos  tabiati  Aflotun,  Arastu,  Gegel 

zamonlaridayoq qayta-qayta ta’kidlangan boʻlsa-da, oʻtgan asr boshlarida oʻsha 

azaliy  haqiqatni  tasdiqlash  anchagina  fikriy  ziddiyatlar,  mafkuraviy-siyosiy 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

397 

boʻhronlar bilan kechdi. Oybek oʻz ijodiy yoʻlidagi ana shu oʻnqir-choʻnqirlarni 

nazarda tutib: “Mening birinchi she’rlarimda qarama-qarshiliklar, izlanishlar 

hali koʻp edi. Zamonaning eng muhim voqealariga javoban yaratilgan she’rlar 

bilan bir qatorda - mungli nido bilan sug‘orilgan, mavhum, tushkunlik ruhida 

yozilgan she’rlar ham bor edi” [1, 416-b] – deb yozgan edi. Shoirning “Kuz va 

qiz”,  “Qish  kechalari”,  “Xotiradan  izlar”,  “Farg‘ona  oqshomi”,  “Ayriliq  va 

darvesh”,  “Sharq  uchun”,  “Oʻzbek  eli”  kabi  she’rlari  “tushkunlik  ruhida 

yozilgan” asarlardandir. Ularda mungli nido alomatlarining uchrashi oʻsha davr 

hayotida  mavjud  boʻlgan  haqsizlik  va  ijtimoiy  adolatsizlikka  qarshi 

norozilikning oʻziga xos ifodasidir.  

Oybek  yoshligidanoq  haqiqatni  yozish,  xalq  ruhiyatini  haqqoniy  aks 

ettirish yoʻlidan  borgan.  Oybek  oʻz  taqdirini  xalq  taqdiri  bilan  mahkam 

bog‘laydi,  tinmay  izlanadi,  hayotni  sinchiklab  oʻrganadi.  Biroq  uning 

zamonasozlik ruhida yozilgan asarlari ham yoʻq emas. 1928 yilda:  

“Og‘aynilar! Davrimizni qalbga solganman. 

Choʻllardagi sarob izni anglab olganman. 

Kurashadi  ikki  toʻlqin  qarab  turaymi?”  [1,  136-b],  –  deb  xitob  qilishi 

(“Tovushim”) shoirning shoʻrolar pozitsiyasini ma’qullaganidan dalolatdir.  

Adabiy  hodisalarni  anglash  mashaqqati  bir-birini  taqozo  etuvchi 

tushunchalardir. Binobarin, san’at asari ham fikrga, ham tuyg‘uga ta’sir qilish 

qudratiga ega. Biroq Oybek fikricha, badiiy adabiyot ijtimoiy g‘oyalar, hayotiy 

muammolarni  ifoda  etish  orqali  xalqni  jipslashtirish,  davrga  xizmat  qilish 

ruhida tarbiyalashga koʻmaklashadi. Bu talab, umuman, oʻsha davr adabiyoti 

uchun xarakterli boʻlib, badiiy adabiyotni hayotni dinamik oʻsishda koʻrsatish, 

g‘oyaviy  pishiq,  konkret  va  moddiy  xarakterdagi  obrazlar  yaratish  sari 

yoʻnaltirdi.  

Adibning nasriy asarlarida badiiy voqelik, hayotiy realizmning uyg‘unlik 

jihatlari  hamda  obraz  yaratish  mahorati,  soʻz  kuchi  haqida  atoqli  munaqqid 

Ozod  Sharafiddinov  :  “Muallifning  mahorati  shundaki,  u  Yoʻlchi  obrazini 

tasvirlashda  romantik  chizgilar  va  ranglarni  bemalol  ishlatishdan 

---

 

398 

choʻchimaydi, lekin ayni chog‘da hech bir nuqtada realizm qonunlaridan biron 

marta ham chekinmaydi. Natijada mardlik, tantilik, ma’naviy yuksaklik, jasorat, 

teran aql-idrok, oliyjanoblik kabi sifatlar g‘oyatda hayotiy tarzda tasvirlanadi. 

Umuman,  tabiiy  shaklda  namoyon  boʻladigan  hayotiylik  muallif  uslubining 

yetakchi fazilatini tashkil qiladi. Natijada Yoʻlchi shunchaki bir shaxs sifatida 

emas, butun oʻzbek xalqining timsoli sifatida gavdalanadi” [3] – deya asosli fikr 

bildirgan. 

Anglashiladiki,  biografik  metod  nuqtai  nazaridan  olib  qaraganda 

Oybekning hayoti she’rlarida mujassam, jumladan, “Yotma, oʻg‘lon, uyg‘on, koʻz 

och,  uxlama”,  “Abadiy  yashamoq,  kulmoq  istayman”,  “Kurashadi  ikki  toʻlqin, 

qarab  turaymi?”,  “Assalom,  Navoiy!”,  “Gulxanga  otdilar  doʻstlar  kitobim”, 

“Toʻyib  yozajakman  bir  kun  sog‘aysam”,  “Koʻnglimda  haqiqat  bir  oz 

soʻnmadi…”,  “Koinot  ertaga  bitmaydi…”  Ushbu  satrlarida  uning  tarjimai  holi 

singib ketgan. Yuqoridagi jumlalar adib Oybek hayot yoʻli va badiiy ijodining 

koʻzgudagi  aksi  desak  mubolag‘a  boʻlmaydi.  Zero,  “Biografik  metod  badiiy 

asarni muallifning hayot yoʻli kontekstida  oʻrganishni  nazarda tutadi. Badiiy 

asarda  ijodkor  shaxsiyati  akslangani  bois  undagi  qator  oʻrinlar muallif 

biografiyasi kontekstida yorqinroq anglashiladi. Shunga koʻra, biografik metod 

asarga muallif tomonidan yuklangan mazmunni anglashda yetakchi ahamiyat 

kasb etadi” [5, 462-b]. Oybekning lirikada ob’ekt va sub’ekt muallif shaxsida 

uyg‘unlashishi,  uning  tasvir  prinsipini  his-tuyg‘u  va  kechinma  belgilashi, 

adabiy  tur  sifatidagi  emotsional  toʻyinganligi  haqidagi  qarashlari  bugungi 

kunda  ham  oʻz  qimmatini  toʻla  saqlab  kelmoqda.  Oybek  badiiy  adabiyotda 

Yanis Risos ta’biri bilan aytganda: “Asl shoir yolg‘iz kurashchi boʻlib tuyulsa-da, 

aslida  u  ommaviy  kurash  ishtirokchisidir”.  Shubhasiz,  Oybek  asarlari 

sotsiologik tahlil metodi bilan tahlil qilinganda badiiy asar voqeligi bilan real 

voqelik munosabatlari, uning tarixan haqqoniylik darajasi, hayot haqiqati bilan 

badiiy  haqiqatga  boʻlgan  munosabati  aks  etadi.  Va  bu  yondashuv  adib 

asarlarining g‘oyaviy-mafkuraviy  tomonlarini,  qahramonlarning  xarakter 

---

 

399 

xususiyatlari, asardagi konfliktlar tabiati, obrazlar tizimi kabi unsurlarning tub 

ijtimoiy ildizlarini ochib beradi.  

Ma’lumki,  falsafaning  eng  muhim  kategoriyalaridan  biri  boʻlgan 

dunyoqarash olam va odam haqidagi bir butun qarashlar va g‘oyalar tizimini 

yaratadi.  Insonning  olamga  munosabati,  dunyodagi  oʻrni,  mohiyati,  hayotiy 

yoʻnalishi va oʻzligini anglashini dunyoqarashdan tashqarida anglash mushkul. 

Biroq  ijtimoiy  dunyoqarash  insonning  sog‘lom  aql-tafakkuri rivojiga mos 

kelmog‘i  lozim.  Afsuski,  ijtimoiy  reallik  haqidagi  tushunchalarga  dunyo 

manzarasini  sinfiylik  asosida  izohlash  singdirilgan  shoʻro  davrida  adabiy 

hodisani real hayotga keskin bog‘lashga intilish kuzatildi. Bu hol dunyoqarash 

muammosiga  sinfiy  yondashuv  bilan  bog‘liq  tarzda  kechdi.  Zero,  adibnig 

“Adabiyotimizning  haqqoniyligi  qahramon  xalq  yaratayotgan  mazmundor, 

baxtiyor  hayotni  kuylashligidadir”  [1,  76-b]  Demak,  voqelikning  ijtimoiy-

tarixiy izohlari toʻg‘ri oʻzanga tushadi. Oybekning asarlari xoh u lirik, xoh epik 

boʻlsin yozilgan davr rasmiy mafkurasi mehnat va mehnat kishisini ulug‘lashni 

maqsad qilgani holda, uning oʻz-oʻzini anglashi, milliy g‘ururi va milliy ongi qay 

tarzda shakllanishini oldindan belgilab bergan edi. Adabiyot hayotni jonli va 

umumlashgan  obrazlarda  tasvirlasa,  badiiy  teran,  fikr  hisga toʻyingan 

boʻlsagina,  kitobxon  fikr  va  tuyg‘ulariga  ta’sir  qilishi,  uning  ma’naviy-ruhiy 

olami hamda badiiy didini yuksaltirishi mumkin.