Toʻxliyev B, Karimov B, Usmonova K. Adabiyot 11-sinf. T., “Oʻzbekiston milliy
315
ID-020-30-A022
Mohiya Jumaboyeva
Oʻzbek tili fakulteti 2-kurs talabasi
SATIRA VA YUMOR – BADIIY TARBIYA VOSITASI
Annotatsiya. Mazkur maqolada oʻzbek va jahon adabiyoti durdonalarida satira va
yumor uslubida yozilgan asarlar va ularning inson tarbiyasida tutgan oʻrni, shuningdek
kitobxonlarning badiiy estetikasi haqida soʻz boradi.
Kalit soʻzlar: satira, yumor, komediya, badiiy tarbiya, estetika, shaxsiy sifatlar, odob-
axloq, saviya.
Satira va yumor badiiy adabiyotning oʻziga xos uslubi boʻlib uhazil-
mutoyiba va istehzo asosiga quriladi. Satira va yumor asarlarning aksariyat
qismida ishlatilib, ularsiz adabiyotni tasavvur qilish mushkul. Dastlab u lirik
janr boʻlib uning asosiy mazmuni muayyan voqelar yoki shaxslarni masxara
qilish boʻlgan.
Qadim-qadimdan yer yuzida badiiy adabiyot, soʻz san’ati paydo
boʻlibdiki, unda insonlarning, xalqning orzu-havaslari, armon-u qaygʻulari va
albatta turli- tuman boshdan oʻtkazgan holatlari aks etadi. Badiiy adabiyot turli
davrda, turli makonda insonlarning turmush tarzini, ularning ahloqiy va
ma’naviy hayotini kuylaydi. Shuning bilan birga insonlar fe’lida mavjud boʻlgan
yaxshilik va yomonlik, egrilik va toʻgʻrilik, haqiqat va yolgʻon singari
tushunchalarni ham. Aynan satira va yumor xalqning ogʻir ahvoli, ayanchli
taqdiri shuningdek, insonlarning juz’iy qusurlarini kulgu va hazil asnosida
ochib berishga moʻljallangan badiiy adabiyot turi hisoblanadi. Satira va yumor
dastlab Qadimgi Yunoniston va Rim adabiyoti namunalarida ya’ni Tatsit va
Lukan asarlaridauchraydi. Shuningdek, xalq ogʻzaki ijodida arab foklorining
Til va adabiyot:
ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar
2020-yil 30-aprel
316
qimmatli namunasi “Ming bir kecha”, hind eposi “Panchatantra” va “Kalila va
Dimna”, turkiy xalqlarning yumoristik qahramoni Nasriddin Afandi
obrazilarida xalqning turmush tarzi hazil tazrida tasvirlangan.Sharq
adabiyotida uygʻonish davri adabiyoti vakkillari Alisher Navoiy, Turdi Farogʻiy,
Maxmur, Gulxaniy, Hoziq, Muqumiy, Zavqiy, Hamza kabi zabardast
adiblarimizning asarlarisatira va yumorga boy asarlar sirasiga kiradi..
Jahonadabiyotida satira va yumor janrida ijod qiluvchi va oʻz asarlarida
yengil hazil ostida asl xaqiqatlarni ifoda etuvchi adiblar talaygina. Ezop, Sofokl,
Lessing, Antuan de Sent-Ekzyuperi, Hans Kristian Andersen, Uilyam Shekspir,
Dante Aligeri, Voratsiy, Fablio, Jan Lafonten, Jan Batist Molyer (fransuz
komediyasi asoschisi), Belinskiy, Per Kornel, Migel de Servantes, Turgenov,
Bayron, Kantemir, Sumarokov, Krillov, Gogollarning yozgan aksariyat asarlari
komedik uslubda yozilgan asarlar hisoblanadi.
Asosiy gʻarb adabiyoti yozuvchi va shoirlarining satirik ya’ni oʻtkir
kinoya va istehzo uslubida yozgan asralarida yuqori aristokratlar, boylar sinfi
masxara qilingan va shuning bilan birga oddiy mehnatkash xalq, dehqonlar
sinfining qashshoqlashishiga sabab boʻlgan ijtimoiy illatlar, oʻrab olgan
muhitning yaramasligi tilga olinadi. Davr va zamonga qarab ayrim yozuvchilar
asarlarida esa oʻsha davr burjuaziyasining adolatsizligi, ayrim qirollar va ular
atrofida toʻplangan tekinxoʻr amaldorlar, qirol saroyining yovuzlik va yomonlik
maskani ekanligi va hattoki, din peshvolari boʻlmish rohiblarning ham koʻr-
koʻrona xudojoʻylik yoʻlida qilayotgan ishlari kulgu asosida qattiq tanqidga
olinadi va kishiga bilinar-bilinmas holda ochiqdan-ochiq yoki biron-bir hayvon
siymosida tasvirlanadi.
Oʻzbek adabiyotida ham bunday ma’suliyatli vazifani mahorat bilanado
etayotgan, oʻz asarlarida komedik ruhni sharq adabiyotiga xos boʻlgan badiiy
tarbiya vositasi sifatida qoʻllayotgan adiblarimiz bisyor. Sadriddin Ayniy,
Abdulla Qodiriy, Gʻofur Gʻulom, Soʻfizoda, Gʻozi Yunus, Abdulla Qahhor, Said
Ahmad, Xudoyberdi Toʻxtaboyev, Anvar Obidjon va boshqa adiblar bugungi
kungacha oʻz asarlarida satira va yumorni baland choʻqqisiga olib
317
chiqmoqdalar. Misol uchun oʻtgan asrda yozilgan Gʻafur Gʻulomning “Shum
bola” qissasini olaylik. Bir qarashda asar kulguli va qiziqarli voqea-hodisalarga
boydek. Aslida ham shunday. Lekin asarning boshqa bir tomonidan qaralsa,
kitobxon asar qahramoni Qoravoyga achinadi. Boisi, zamon oGʻirligi,
insonlarning oʻz jonini saqlab qolish uchun urinishlari, qanday qilib boʻlmasin
kun kechirish kerakligini inobatga olsak, biz bolani emas, zamonni ayblaymiz.
Asar qahramonini turli xildagi xalq orasida oliy shaxs sifatida tanilgan
“Saxovatpesha” insonlarga uchrashi, din ulamolarining aslida makkor va
badnafs kimsa ekanliklari va yoshgina yetim bolaning ularni qanday chuv
tushirib ketishi asarning syujeti hisoblanib, yozuvchi asar orqali ayrim
kimsalarning nopokligini, ularning jirkanch odatlarini qattiq tanqid qiladi va
buni asar qahramoni boʻlgan yosh bolaning boshdan kechiradigan ajabtovur
voqealari asnosida yoritib beradi.
Adabiyotshunos olim Erkin Xudoyberdiyevning oliy oʻquv yurti
talabalari uchun yaratgan “Adabiyotshunoslikka kirish”darsligida satira va
yumor haqida shunday fikrlar keltiriladi: “Satira va yumor boshqa-boshqa
Do'stlaringiz bilan baham: 
